Тус бэйэм суруналыыс быһыытынан кэпэрээссийэ туһатын туһунан кэмэ-кээмэйэ биллибэт элбэх ыстатыйаны суруйдаҕым. Инньэ М.Е. Николаев саҕаттан. Онтон ыла кэпэрээссийэ кэмиттэн кэмигэр күүһүрэн, үксүн умнулла, умулла сыһа-сыһа, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатыныы, баччаҕа тиийэн кэллэ. Тыа сирин дьоно күннээҕи кыһалҕатын толунарыттан саҕалаан бүтүн омук кэскилин түстүөхтээх тэрээһинэ – тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрээссийэтэ бүгүн туох-хайдах туруктааҕый?
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр, 2023 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, 226 тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтиибэ баарыттан көрүҥнэринэн араардахха: астыыра-үөллүүрэ – 55, хааччыйара-батарара – 7, кирэдьииттиирэ – 10, итилэртэн ураты сүөһү-сылгы иитэр, оҕуруот аһын уонна хортуоппуйу үүннэрэр тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтииптэрэ – 154.
Былырыын тохсунньу 1 күнүгэр барыта 313 потребительскай кэпэрэтиип сурукка бэлиэтэммит эбит, ол аата сыл иһигэр 87 кэпэрэтиип туораабыт. Инньэ гынан, 27,8% аҕыйаабыт. Астыыр-үөллүүр кэпэрэтиип 2-нэн эбиллибит, хааччыйар-батарар кэпэрэтиип ахсаана халбаҥнаабатах, кирэдьииттиир кэпэрэтиип 1-нэн аҕыйаабыт буоллахтарына, сүөһү-сылгы иитэр, сир үлэтинэн дьарыктанар уо.д.а. потребительскай кэпэрэтииптэр ахсааннара 88-нан көҕүрээбит (242 баарыттан).
Ити үөһэ ыйыллар сыыппара тосту аҕыйааһына, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кэпэрээссийэҕэ уонна бааһынай хамсааһыныгар эппиэттээх салайааччыта Айаал Тимофеев быһаарарынан, ревизиялыыр сойуустарга уонна нолуок сулууспатыгар отчуоттаабат, ол аата үлэлээбэт, кумааҕыга эрэ баар кэпэрэтииптэри “ыраастааһыны” кытта ситимнээх.
“Маннык үлэни туһааннаах тэрилтэлэрдиин салгыы ыытыахпыт”, – диир Айаал Иванович.
Ааспыт сыл устатыгар кэтэх хаһаайыстыбалаах 2493 киһи итиэннэ 1293 дьоҕус уонна орто урбаан субъектара, бааһынай хаһаайыстыбалаахтары киллэрэн туран, кэпэрэтиип чилиэнинэн ылыллыбыттар. Кэтэх хаһаайыстыбалаахтартан 1304 киһи сүөһү-сылгы иитэр уонна үүнээйинэн-оҕуруотунан дьарыктанар, 1125 киһи кирэдьииттиир уонна 64 киһи астыыр-үөллүүр кэпэрэтииптэргэ киирбиттэр. Оттон урбаанньыт-бааһынайдартан бастакытыгар 743, иккиһигэр 519, үсүһүгэр 31 чилиэн буолбуттар.
Тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтииптэригэр чилиэн бүттүүн ахсаана 43329-ка тиийбит. Балартан баһыйар үгүстэрэ, 36390 киһи, кирэдьииттиир кэпэрэтииптэргэ бааллар: ол иһигэр кэтэх хаһаайыстыбалааҕа – 16695, урбаанньыта, бааһынай хаһаайыстыба баһылыга – 164, бааһынай-пиэримэр хаһаайыстыбата (2020 с. диэри регистрацияламмыттар) – 13, юридическай сирэйэ – 102. Астыыр-үөллүүр кэпэрэтииптэр холбоон 4090 чилиэннээхтэриттэн 2902 киһи кэтэх хаһаайыстыбалаах, 360 урбаанньыт-бааһынай, 668 бааһынай-пиэримэр хаһаайыстыба, 148 юридическай сирэй бааллар. Саамай элбэх ахсааннаах эрээри, чилиэнин ахсаанынан үһүс сылдьар сүөһү-сылгы иитэр, сир-үүнээйи үлэтигэр уо.д.а. хайысхалаах потребительскай кэпэрэтииптэргэ 2820 чилиэннээхтэр: кэтэх хаһаайыстыбалааҕа – 2120, урбаанньыт-бааһынайа – 73, бааһынай-пиэримэр хаһаайыстыбата – 5, юридическай сирэйэ – 23.
Аны улуустарынан ылан, тэҥнээн көрүөҕүҥ. Госкомстат хомуйан оҥорбут бүлүтүөнүгэр астыыр-үөллүүр, хааччыйар-батарар уонна кирэдьииттиир кэпэрэтииптэртэн ураты потребительскай кэпэрэтииптэр эрэ дааннайдара бэриллибитинэн, манан муҥурданабын. Быһаччы ханнык көрүҥнээх хас потребкэпэрэтиип баара ыйыллыбат эрээри, киин, илин эҥээрдээҕи уонна Бүлүү умнаһынааҕы улуустарга нэһилиэктэр таһымнарыгар дьон сүөһүтүн-сылгытын иитэр уонна оҕуруот аһын, хортуоппуйу үүннэрэр (үөһэ суруйарбар эмиэ ол иһин чопчулаан биэрдим), хотугу улуустарга аҕыйахтар уонна, сүрүннээн,балыктааһыҥҥа хайысхалаах тэриллиилэр буолаллара сэрэйиллэр.
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 154 тыа хаһаайыстыбатын потребкэпэрэтиибэ баарыттан Үөһээ Бүлүүгэ 20, Сунтаарга 18, Бүлүүгэ 11, Куорунайга, Намҥа 9-туу, Мэҥэ Хаҥаласка 8, Ньурбаҕа, Уус Алдаҥҥа 7-лии, Үөһээ Дьааҥыга, Кэбээйигэ, Чурапчыга уонна Дьокуускайга 6-лыы, Тааттаҕа 5, Аммаҕа, Орто Халымаҕа, Томпоҕо 4-түү, Хаҥаласка, Аллайыахаҕа, Үөһээ Халымаҕа 3-түү, Булуҥҥа, Эдьигээҥҥэ, Ленскэйгэ, Муомаҕа, Уус Маайаҕа, Усуйаанаҕа 2-лии, Мииринэйгэ, Өлөөҥҥө, Нерюнгрига 1-дии потребкэпэрэтииптээхтэр.
Чилиэннэрин ахсаанынан Куорунай (497), Бүлүү (428), Сунтаар (418) уһулуччу чорбойоллор. Намҥа 230, Мэҥэ Хаҥаласка 227, Үөһээ Бүлүүгэ 136, Ньурбаҕа 117, Уус Алдаҥҥа 107, Тааттаҕа 104 чилиэннээхтэр. Онтон уратылар киэннэрэ 100 иһинэн, лаппа аҕыйах чилиэннээх кэпэрэтииптэр Эдьигээн (7), Мииринэй, Өлөөн (5-тии) уонна Нерюнгри (4) улуустарыгар үлэлииллэр. Барыта 2820 чилиэн баарыттан баһыйар өттө (2120 киһи) кэтэх хаһаайыстыбалаахтар буолалларын эрдэ бэлиэтээбитим. Кэтэхтэр ордук көхтөөхтүк Бүлүүгэ (418), Куорунайга (263), Сунтаарга (261), Намҥа (216), Мэҥэ Хаҥаласка (210) кыттыспыттар.
Иккис миэстэлээх бааһынай хаһаайыстыбалар баһылыктара 39-тар, үһүс миэстэлээх урбаанньыттар 34-тэр. Юридическай сирэйдэр 23-тэр, ол иһигэр 8 тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтиибэ баар. Бааһынай хаһаайыстыбанан чилиэн буолбуттар бэһиэлэр. Куорунайга 16, Сунтаарга 6 урбаанньыт кэпэрэтиип кэккэтин хаҥаппыттар.
Ааспыт сылга 1304 кэтэх хаһаайыстыбалаах киһи уонна 743 урбаанньыт-бааһынай (2020 с. кэнниттэн регистрацияламмыт пиэримэрдэр) чилиэннэринэн ылыллыбыттар. Ол иһиттэн 1249 кэтэх хаһаайыстыбалаах уонна 733 урбаанньыт-бааһынай сыччах Бүлүү улууһун дьоно буолалларын бэлиэтиибин. Онно былырыын сайын ортотуттан ардаан, оттуур сирдэрин уу ылан, кыһалҕа күүһү-кыаҕы кыттыһыннарарга күһэйбит буолуон сөп.
Тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтииптэрэ бэйэлэрин күүстэринэн 2022 сылга төһө кээмэйдээх табаары, үлэни уонна өҥөнү оҥорбуттар эбитий? Барыларын холбуу аахтахха, 3 млрд 663,2 мөл. солкуобайы оҥорон таһаарбыттар. Бу көрдөрүү 2021 сыллааҕыттан 2 %-нан ордук. Ол иһигэр астыыр-үөллүүр кэпэрэтииптэр сыл устатыгар 2 млрд 236,5 мөл. суумалаах табаары оҥороннор, иллэрээ сыллааҕы көрдөрүүлэрин 5,9 %-нан аһарбыттар. Кирэдьииттиир кэпэрэтииптэр эмиэ 2 бырыһыан чорбохтоохтор: 1 млрд 297,3 мөл. солкуобайдаах (2021 с. – 1 млрд 271,8 мөл. солк.) үбү эргиппиттэр. Сүөһүнү-сылгыны иитиигэ уонна сир үлэтигэр хайысхалаах потребкэпэрэтииптэр 129,4 мөл. солкуобай суумалаах өҥөнү оҥорбуттар. Иллэрээ сыл 209,4 мөл. солкуобай кээмэйдээҕи оҥорбуттар эбит. Онон, 2021 сыллааҕы көрдөрүүлэрин 61,8 эрэ бырыһыанын ситистилэр. Кинилэри саамай “мөлтөх звено” диэҕи хааччыйар-батарар кэпэрэтииптэр көрдөрүүлэрэ даҕаны суох. Иллэрээ сылга 822,5 тыһ. солкуобай суруллан сылдьар. Статистика чахчыта өрөспүүбүлүкэ таһымнаах “СахаАгроПродукт” хааччыйар-батарар кэпэрэтиип үөһэттэн тууйуллубутун кэннэ үлэ бу хайысхаҕа тохтоон турарын туоһулуур.
Быйыл саас муус устар ыйга СӨ тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччуларын улахан сугулаана, сийиэс, ыытыллыбыта. Сийиэс дэлэгээттэрэ тиэхиньикэ, уматык, уоҕурдуу, сиэмэ сыаналара уонна тиэйии-таһыы өҥөтө аһара ыараабыттарыгар эбии сүөһү аһын бэлэмнээһиҥҥэ күн-дьыл кэлиҥҥи сылларга элбэх күчүмэҕэйи тосхойор буолбутунан, тыа сиригэр сүөһүлэнэр-хотоннонор нэһилиэнньэ араҥата сааһыран, хара үлэни кыайбат буолан иһэринэн сиэттэрэн, потребительскай кэпэрээссийэҕэ тирэҕирэргэ биир санааҕа кэлбиттэрэ.
Ил Дархан Айсиэн Николаев: “Потребительскай кэпэрээссийэни сайыннарыыга саҥалыы тыыны киллэриэх, саҥа тэтими биэриэх тустаахпыт. Өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын үлэтин үрдүк таһымҥа таһаарарга онтон атын ньыма суох”, – диэн ыйбыта.
Дьиҥэр, потребительскай кэпэрээссийэ сүнньүнэн тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччуларга судаарыстыбаттан өйөбүл оҥоһуллубат буолбатах. Ил Дархан тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы стратегическай хайысхаларыгар туһуламмыт Ыйааҕын олоххо киллэриигэ сыалланан, дьон сүөһүтүн көрөр-иитэр нэһилиэктэрдээҕи тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтииптэригэр анаан үп көрүллэн, 2020 – 2022 сылларга 100-түү сүөһүгэ суоттаммыт 24 хотон тутулунна. Быйыл потребкэпэрэтииптэргэ ыытыллыбыт куонкурус түмүгүнэн кыайбыттар 4 хотону, 5 сайылыгы уонна оҕуруот аһын, хортуоппуйу уурар-харайар 1 эбийиэги туттуохтара.
“Сайылыктааһын” бырагырааманан 2017 – 2019 сылларга 74,2 мөл. солкуобай кээмэйдээх үбүлээһин көрүллүбүтүгэр 23 хаһаайыстыба саҥа сайылыктаммыта. Онтон 2020 – 2021 сылларга тохтотулла сылдьан баран, эмиэ потребкэпэрээссийэ нөҥүө былырыын Нам уонна Үөһээ Дьааҥы улуустарыгар үлэлиир кэпэрэтииптэргэ 2 сайылык тутулунна. Быйылгы былааҥҥа 5 сайылык турар. Онон, төһө даҕаны үп-харчы кырыымчыгын иһин, үлэ ыытыллар. Өскөтүн, потребкэпэрэтииптэр аҥаардастыы хааһына үбүгэр суоттаммакка, АПК-ы өйүүр пуондаттан иэс ылан уонна онно паайсыктарын үптэрин-астарын кыттыһыннаран, кыһалҕаларын быһаарыыга угаллара буоллар, үлэ-хамнас тэтимирэр, сүүскэ охсуллар сүөһү аҕыйыыр, ас-үөл дэлэйэр суола тобуллуоҕа дьэҥкэ.
Василий Никифоров
Өссө сэргээн ааҕыҥ:
Сайылык күннээх сахалар үүппүт-эппит дэлэйэрэ үлэҕэ сыһыантан тутулуктаах
Читайте нас в:
