Бүгүн суруйарга соруммут норуоппут чулуу уолун, сахалартан бастакынан историческай наука докторын истиэпэнин ылбыт, профессор, Российскай Федерация уонна Саха Республикатын наукаларын үтүөлээх деятелэ Георгий Прокопьевич Башарины Сахабыт сирин киэҥ киэлитигэр билбэт киһи, арааһа суоҕа буолуо.

Университекка үөрэнэ сырыттахпына Георгий Прокопьевич Башаринныын көрсүһүү буолар диэн буолла. Оччолорго мин кинини историк быһыытынан, «Үс саха реалиһа-сырдатааччыта» диэн аатырбыт кинигэтинэн уонна аграрнай боппуруоска суруйарынан билэрим. Улахан учуонайы кытта көрсүһэрбититтэн устудьуоннар наһаа долгуйбуппут. Кини ССКП ХХIII съеһигэр сылдьыбытын туһунан биһиэхэ ирэ-хоро кэпсээбитэ, ахтыы оҥорбута.

Үөрэхпин бүтэрэн, Чурапчыга хаһыакка үлэҕэ ананан тиийэн баран, гостиницаҕа олоро сылдьыбытым. Георгий Прокопьевич арааһа, командировкаҕа кэлбит быһыылааҕа, гостиницаҕа түспүт этэ. Хас сарсыарда ахсын таһырдьа маайканан тахсан зарядка оҥороро. Күһүҥҥү халлаан хас түүн ахсын оту-маһы хаһыҥынан хаарыйталыыр, биһиги кууркабытын кэтэн, таһырдьа сылдьар кэммит этэ. Билигин ааҕан-суоттаан таһаардахпына, оччолорго Георгий Прокопьевич 77 саастаах эбит. Ол эрээри тас көрүҥүттэн көрөн, киниэхэ итиччэ үтүмэн сааһы биэрбэтиҥ. Көбүс-көнөтүк тутта-хапта сылдьара. Бу суруйуубар Георгий Прокопьевиһы кэргэн, аҕа уонна эһэ быһыытынан көрдөрүөҕүм.

 

Олоххо араас буолар

Георгий Прокопьевич Кыдана Ивановна Платоновалыын сүбэлэрин холбоон, сүүс сүүстэриттэн өйөнсөн отут биэс сыл устата иллээхтик-эйэлээхтик олорбуттара. Кыдана Ивановналыын көрсөн, ирэ-хоро кэпсэппит дьоллоохпун. Киниттэн олоҕун аргыһын туһунан ыйыталаспыппар хараҕын уутун кыайан туттумматаҕа. Ити курустаал таас кэриэтэ, ыраас дьэҥкир таммахтар — улахан уоттаах таптал туоһулара этилэр.

— Биһиги 1957 сыллаахха балаҕан ыйын 4 күнүгэр ыал буолбуппут. Икки ардыбытыгар истиҥ-иһирэх сыһыан, ытыктабыл, улахан таптал баара. Олох диэн көнө кырыстаах хонууну туорааһын буолбатах, очура-чочура олус элбэх. Георгий Прокопьевич мин эдьиийбиниин Калисфена Ивановналыын алта сыл устата ыал буолан олорбуттара. Эдьиийим эрдэ, 1948 сыллаахха ыалдьан өлбүтэ. Биһиги бииргэ төрөөбүт үһүөбүт, кыргыттарбыт. Онон дьиэ кэргэммитигэр уол, эр киһи олус күндүтэ. Георгий Прокопьевич бэйэтэ даҕаны киһи ытыктыан ытыктыыр киһитэ этэ. Күтүөппүтүн туох эрэ курдук күндүтүк көрөрбүт. Биһиэхэ мэлдьи сүбэ-ама буолара, наука эйгэтигэр киллэрэ сатыыра.

Кини кэргэнэ өлбүтүн кэнниттэн соҕотоҕун хаалан баран улаханнык эрэйдэммитэ. Бары өттүнэн көмө-ама, өйөбүл, тирэх буолар доҕор наада этэ. 1956 сыллаахха Москваҕа улаханнык ыалдьан балыыһаҕа сыта сылдьыбыта. Быраастар бу киһи быыһанар кыаҕа суох дии сылдьыбыттара. Уон түөрт кислороднай сыттыгы тыыммыта. Биир дойдулаахтара куруук көрсөллөр этэ. Сэмэн Данилов киһибитин хайдах гынан төрөөбүт төрүт буорун булларабыт диэн, кимтэн-кимтэн харчы хомуйар испииһэгин кытта оҥорбут этэ. Георгий санаата дойдутугар эрэ үһү. Мин ити кэмҥэ Москваҕа биир ыйга командировкаҕа сылдьыбытым. Күтүөппүн баран көрсөрүм. Кэлин атаҕар туран баран атаарара, итинтэн кини миэхэ истиҥ сыһыаннааҕа биллибитэ. Күтүөппэр эрэ кэргэн тахсыам диэн санаа кыыма да суоҕа. «Кэргэн таҕыс» диэн этии оҥорбутугар аккаастаныах курдугум. Норуотум үгэһин кэһэбин дии саныырым. Дьиҥинэн, хаан-уруу аймаҕым буолбатах буоллаҕа дии.

Дьүөгэлэрим: «Кырдьаҕастар, дьон туох диэхтэрэй», — дэспиттэрэ. Георгий: «Үчүгэйдик олоруохпут, оччоҕуна ким даҕаны саҥарыа суоҕа», — диэн уоскуппута. Табаарыстара Москваттан бар даҕаны, Кыдананы кэргэн ыл дииллэр эбит. Ити курдук, ыал буолан хаалбыппыт, — диэн кэпсээбитэ Кыдана Ивановна.

Кыдана Ивановна уонна Георгий Прокопьевич бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар болҕомтолоохтук сыһыаннаһаллара. Георгий соҕуруу сылдьан сырдык тапталын туһунан суругунан биллэрэрэ. Тылынан уонна суругунан тапталы билинии диэн олох тус-туһунан өйдөбүллээх. Истиҥ тыллаах сурук диэн киһиэхэ ордук чугас, иһирэх курдук. Кыдана Ивановна өй-санаа өттүнэн сайдыытыгар Георгий Прокопьевич күүс көмө буолбута. Наука түгэҕэ биллибэт айанын суолугар аартыгы арыйан, тэлэйэ баттаан биэрбитэ. Кыдана Ивановна оччолорго учуонайдары туох эрэ улахан дьон курдук саныыра. Кинини сүбэлээн аспирантураҕа үөрэххэ ыыппыта. Кыдана Ивановна бэйэтин сэнэнэ саныыра. Ити санааны Георгий Прокопьевич күдэҥҥэ көтүппүтэ.

— Хара маҥнайгыттан оҕолорбутун үөрэхтиир сыаллаах этибит. Кинигэ бөҕөтүн атыылаһарбыт, хаһыаттары, сурунааллары суруйтарарбыт. Үөрэнэллэригэр, сайдалларыгар толору усулуобуйа тэрийбиппит. Улахан уолбут Карл — медицинскэй наука доктора. Наталия — историческай наука кандидата, Юрий — тутааччы-инженер. Аймахтарбыт оҕолорун үөрэттэрэргэ эмиэ көмөлөһөрбүт. Уон икки оҕону дьиэбитигэр олордон үөрэттэрбиппит. Тыаҕа олорор аймахтарбытыгар ый ахсын харчынан көмөлөһөрбүт, — диэн кэпсээбитэ Кыдана Ивановна.

Башариннар Каландрашвили уулуссаҕа үс халааҥка, биир билиитэ оһохтоох түөрт хостоох улахан дьиэҕэ олорбуттара. Кыстыгы 12 массыына оттук маһынан тахсаллара. Үлэлиир буоланнар оһохторун кыайан оттубаттара. Чоҕо бүппүтүн кэннэ биирдэ сабаллара. Онон дьиэлэрэ мэлдьи тоҥ хаһаа буолара. Биир кыһын тоҥон өлө сыыспыттара. Чурапчыттан убайдарын Захары көһөрөн киллэрбиттэрэ. Дьиэлэрэ сылыйан бырылыы түспүтэ.

— Миэбэл диэни хойут ылыммыппыт. Георгий холбоһорбутугар аан бастакынан доруобуйабытын көрүнэбит диэн сыал туоруорбута. Мин дьиэтээҕи бирикээс тэтэрээтэ аспытым. Хас күн ахсын творог, үүт уонна оҕуруот аһын атыылаһыахтаахпын. Суорат оҥосторбут. Иккиэн тыҥабытынан ыалдьа сылдьыбыппыт. Онон харчыбытын миэбэлгэ, таҥаска-сапка куппакка, доруобуйабытын көрүнэргэ ордук ороскуоттуурбут. Георгий барыга бары бэрт айымньылаахтык сыһыаннаһара. Аанын тутааҕын кэрдиистээх гына оҥорбута. Онно аалынан көхсүн массажтанара. Хас сайын ахсын курорка баран сынньанарбыт. «Биһиги доруобуйабыт бэйэбитигэр эрэ буолбакка, оҕолорбутугар эмиэ наада», —диирэ. Даача туттубуппут,—диэн кэпсээнин салҕаабыта Кыдана Ивановна.
Георгий Прокопьевич Чочур-Мырааҥҥа, Өлүөнэ боротуокатыгар диэри сатыы хаамара, кыһынын хайыһардыыра. Ыам ыйыгар күөл кытыыта мууһа ууллаатын кытта сөтүөлүүрэ. Дьиҥ-чахчы чөл олоҕу тутуһара.

 

Чуолкайы сөбүлүүрэ

— Аҕабыт биһиэхэ наһаа кыһамньылаахтык сыһыаннаһара. Национальнай боппуруоска буруйданан, Москваҕа олоро сылдьан баран кэлэригэр уончалаах уолчаан этим. Сөтүөлүүр сиргэ киллэрэн харбыырга, умсарга үөрэппитин бу баар курдук өйдүүбүн. Спордунан дьарыктаныҥ диэн сүбэлиирэ. Тус холобурунан чөл олоҕу тутуһарга ииппитэ. Хас нэдиэлэ ахсын баанньыкка сылдьан паарданара. Наукаҕа суолу биһиэхэ кини ыйан биэрбитэ. Кини сахалыы, нууччалыы тылы үчүгэйдик билэрэ. Английскайдыы, немецкэйдии ааҕара, монголлуу кыратык билэрэ. Биһигини тылы билиҥ, үөрэтиҥ диэн такайара, — диэн кэпсээбитэ Георгий Прокопьевич улахан уола Карл.

Георгий Прокопьевич табах тарпата, арыгы диэни испэтэ. Туох баар дьыалаҕа чуолкайы сөбүлүүрэ. Ханна барытыгар эппит чааһыгар, мүнүүтэтигэр тиийэн кэлэрэ. Эрдэлиир уонна хойутуур диэни сөбүлээбэтэ. Мэлдьи үлэлээн, суруйан тахсара. Аҕалара хайдах тутта-хапта, үлэлии сылдьарын оҕолоро көрө-кэтии сылдьаллара уонна үтүктэллэрэ.

— Саастаах, кырдьаҕас дьону ытыктыахха наада диэн куруук этэрэ. Чурапчыга кыра сырыттаҕына эһэтэ ыҥырбыт. Ону аҕам истибэтэҕэ буолбут. Ону оҕонньор кэлэн сутуругунан чэчэгэйгэ охсубут. Этнопеагогика диэн баар. Ити охсуу мин аҕабар норуоту, улахан дьону убаастаа диэн өйдөбүлү киллэрбит. Кини 17 сааһыгар диэри биир даҕаны буукубаны билбэтэ үһү. Улахан дьону үөрэтэр ликпууҥҥа үөрэммит. Үөрэххэ айылҕаттан дьоҕурдааҕа биллибит. Тоҕус сыл иһигэр оскуоланы, техникуму, үрдүк үөрэх кыһатын үөрэнэн бүтэрбит. Үс күн иһигэр буукубаны үөрэтэн, иҥнигэһэ суох ааҕар буолбут. Кэлин аҕата көҥүллээн салгыы үөрэммит. Аҕыс уон сааһын туолар үбүлүөйүгэр «аҕам көҥүллээбэтэҕэ буоллар үөрэниэм суох этэ» диэн аҕатыгар муҥура суох махталын биллэрбитэ.

1992 сыллаахха муус устар 18 күнүгэр сүрэҕинэн ыалдьан күн сириттэн күрэммитэ. Суох буолуон иннинэ миигинэн сиэннэрин аҕалтарбыта. «Оҕолор, эһигини наһаа таптыыр этим. Төрөппүттэргит тылын истиҥ», — диэн кэриэһин эппитэ. Бииргэ үлэлиир дьонун ыҥыран, үлэбин таһаартараарыҥ диэн көрдөспүтэ. Аҕам наһаа өйдөөҕө, муударайа. Бэйэтин тус холобурунан биһиэхэ, оҕолоругар, сиэннэригэр, устудьуоннарыгар улахан иитии үлэтин ыыппыт эбит, диэн кэлин сааһыран олорон саныыбын. Ис иһиттэн үрдүк култууралааҕа. Хаһан даҕаны куолаһын үрдэппэтэ. Дьону кытта сыһыана наһаа үчүгэйэ. Эппитин хайаан да толороро. Үрүҥ да, хара да үлэттэн толлумаҥ диирэ. Наһаа чиэһинэйэ, төрөөбүт дойдутун, норуотун олус таптыыра. Эдэр сылдьан, ас-үөл тиийбэтиттэн бултуурун сөбүлүүрэ. Кэлин сааһыран баран, хайдах тыынар-тыыннааҕы өлөрүөххэ сөбүй диэн сөҕөрө-махтайара, — диэн кэпсээбитэ Карл Георгиевич.

 

Киэргэнии өйү-санааны буккуйар

Башариннар кийииттэрэ — Карл Георгиевич кэргэнэ, филологическай наука доктора Зоя Константиновна Башарина миэхэ Георгий Прокопьевиһы эйэҕэс эһэ быһыытынан уобараһын арыйбыта. Кини кийиит быһыытынан Башариннар боруоктарын аан маҥнай 1971 сыллаахха атыллаабыта. Зоя Константиновна Карл Георгиевиһы кытта холбоһуохтарын иннинэ араас куораттарынан, сирдэринэн күүлэйдээн кэлбиттэр. Ити кэмҥэ Георгий Прокопьевич Сочига сынньана сыппыт.

— Биһиги Сочига тиийэн кэллибит. Ыалга түстүбүт. Карл аҕата эмтэнэ сытар санаторийыгар бастаан соҕотоҕун барда. Тиийэн: «Аҕаа, мин кэргэн ылан эрэбин», — диэбит. «Били, Стручкова кыыһы ылаҕын дуо?» — диэбит. Георгий Прокопьевич кистээн кэтээн көрө сылдьар эбит. Карл улаханнык соһуйбут. Бу айаммыт кэнниттэн уруу тэрийбиппит. Маҥнай Георгий Прокопьевичтан, сүдү киһиттэн толло саныырым. Кэлин билсэн-көрсөн барбытым, наһаа боростуой, киһи киэнэ көнөтө этэ. Олох оҕо курдуга. Дьиэҕэ наһаа бүгүрүтэ. Аһын-үөлүн бэйэтэ тэринэрэ, иһитин хомуйан кэбиһэрэ. Мэлдьи үрүҥ аһынан аһыыра. Суоратын бэйэтэ оҥосторо. «Инньэ гын, манньа гын» диэн хаһан да дьаһайбата. Бэйэтэ бэйэтигэр сылдьара, хаһан да болҕомто эрэйбэтэ. Туох сонуну билбитин мэлдьи кэпсиирэ. Наһаа ааҕара, билиитин-көрүүтүн кэҥэтинэрэ. Өрөбүл да, бырааһынньык да диэннэри аахсыбата, кытаанах режимнээҕэ. Сарсыарда биэс чааска турара, зарядка оҥороро, хаамара. Итинтикэтин биир да күн, дьыл хайа да кэмин көтүппэтэ, — диэн кэпсээбитэ Зоя Контантиновна.

Сиэннэрэ эһэбит үлэлиир остуола диэннэр хаһан да тыыппаттар эбит. Мантан эмиэ бэрээдэккэ үөрэммиттэр. Оҕолор эһэлэрин кытта бииргэ сылдьан улааппыттар. Зоя Константиновна этэринэн, оҕолорун иитиитигэр эһэлэрин киллэрбит кылаата сүҥкэн.

— Биһиги туһунан олорбуппут. Ол гынан баран эһэбит. Оҕолор уруоктарын бэрэбиэркэлии хас нэдиэлэ ахсын кэлэрэ. Кэлиэн иннинэ төлөпүөннүүрэ. Оччоҕуна суумкаларын үрдүгэр түһэллэрэ. Тэтэрээттэрин, дневниктэрин ылан, нэдиэлэ устата төһө эбиллибиттэрин, хайдах сыаналары ылбыттарын көрөрө. Оҕолорбутун ааҕарга-суруйарга кини үөрэппитэ. Ол кэлэн диктант суруйтарара. Биһиэхэ наһаа көмө буолара Георгий Прокопьевич «оҕо үс ый оскуолаттан тэйдэҕинэ үөрэхтэн тэйэр» диэн теориялааҕа. Онон даачаҕа алта сиэнин мунньан «риторическай оскуоланы» үлэлэтэрэ. Оҕолор санааларын иҥнибэккэ-толлубакка аһаҕастык этэллэрин курдук үөрэтэрэ. Кинилэргэ үөрэххэ акылааты эһэлэрэ уурбута. «Оҕолорго наһаа ыарахан сыаналаах таҥаһы атыылаһымаҥ. Таҥастара ыраас, бэрээдэктээх буоллун да бүтэр», —диирэ. Киэргэнии киһи өйүн-санаатын булкуйар диэн өйдөтөрө. Оҕолору харбыырга, умсарга эһэбит үөрэппитэ. Эттэрин-сииннэрин хатарара. Төһө да кумаарга кыһаллыбаттар. Ити үөрэтииттэн эбит. Доруобуйаларын көрүнэллэригэр такайбыта. Сиэннэрин таҥастарын-саптарын мэлдьи хонтуруоллуура, дьаһайара. Оҕолор төрүөхтэриттэн ылата бодьуустаспыта, иистиспитэ, — диэн кэпсээнин түмүктээбитэ Зоя Константиновна.

Зоя Константиновна сэһэргээбитин курдук, Георгий Прокопьевич эҥкилэ суох эһээ этэ. Сойуолаһыы кэмигэр уонна науканан дьарыктанан бэйэлэрин оҕолорун иитиитигэр көтүппүтүн көннөрүнэн, кини сиэннэрин иитиитинэн ордук күүскэ дьарыктаммыта уонна кини мантан улахан дуоһуйууну ылара.

* * *
Сүдү киһи, бөдөҥ учуонай, профессор Георгий Прокопьевич олорбут олоҕо биһиэхэ холобур буолар. Оҕону иитэр ньымалара көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэннэр туһалыы турдуннар.

 

Людмила НОГОВИЦЫНА