Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр 2012 с. Булчут күнэ олохтонуоҕуттан сыл аайы муус устар бастакы субуотатыгар бэлиэтэнэр. Быйыл муус устар 1 күнүгэр түбэстэ. Бу бэлиэ күҥҥэ тоҕооһуннаран итиэннэ сааскы кустааһын болдьоҕо чугаһаабытынан сиэттэрэн, быйыл саас кусчуттары-хаасчыттары туох уларытыы-тэлэритии күүтэрин билээри Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтин булт хаһаайыстыбатыгар уонна айылҕа ураты харыстанар сиригэр-уотугар департаменын салайааччытын солбуйааччы Анатолий Попову көрсөн сэһэргэстим.

– Булт эйгэтигэр кэлиҥҥи сылларга элбэх уларытыы-тэлэритии киирэ турар. Онон, бэл диэтэр, идэтийбит булчуттар мунаахсыйаллар. Эгэ, сылга биирдэ эмит сааланар кусчут билбэтэ-көрбөтө элбэх. Оттон, этэргэ дылы, сокуону билбэтиҥ буруйтан-сэмэттэн босхолообот. Анатолий Семенович, булт хаһаайыстыбатын үрдүттэн салайса-дьаһайса сылдьар киһи, тугу чопчу билэргэ, туохха ордук болҕойорго сүбэлиэҥ этэй?

– Биллэрин курдук, РФ Айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа министиэристибэтэ 2020 сыл от ыйын 24 күнүгэр 477-с №-дээх бирикээһинэн булт саҥа быраабылаларын бигэргэппитэ. Саҥа Быраабыла 2021 сыл тохсунньу 1 күнүттэн күүһүгэр киирбитэ. Онон ити сыл сааһыттан саҕалаан саҥалыы тэринэн-дьаһанан бултуур буолбуппут. Ити эрээри, этэриҥ курдук, Быраабыланы тутуһуннарыы уонна тупсарыы өттүгэр үлэ салҕанан барар. Бүгүҥҥү тирээн турар бырайыакпыт – бултааһын болдьоҕун уларытыы. Быраабылаҕа уларытыы киирэн турар, бултааһын болдьоҕун онно сөп түбэһиннэриэх, тутуһуннарыах тустаахпыт. Холобурга, Саха сиригэр сааскы кустааһын болдьоҕун 10 күн устата аныырбыт уонна айылҕабыт уратытын, көтөр кынаттаах кэлиитин аахсан, чуолаан, хотугу улуустарга 10 күнү хааска уонна атыыр куска диэн арааран, тус-туспа болдьохтуурбут. Аны ол тохтуур, барытын бииргэ түмүөхпүт уонна саҥа болдьоҕу олохтуохпут. Санатан эттэхпинэ, Быраабыла 16-с пуунугар олоҕуран тустаах эрэгийиэн баһылыга бултааһын болдьоҕор уларытыы киллэрэр (сыҕарытар, халбаҥнатар) бырааптаах.

– Бай! Аны оччоҕо куһу-хааһы биир  кэмҥэ, бииргэ уонна биирдэ бултуубут дуо? Хаһааҥҥыттан?

–  Быйыл саас баар, эрдэ олохтоммут болдьохторго сөп түбэһиннэрэн, бүтэһигин кустуубут-хаастыыбыт. Саҥа болдьох эһиилгиттэн киириэ. Эппитим курдук, куска уонна хааска киин уонна хотугу улууһуттан тутулуга суох 10 күҥҥэ болдьохтоон, бииргэ бултуурга көҥүл бэриллэр буолуо. Ол гынан баран, улуустар сирдэрэ-уоттара сытар түбэлэриттэн көрөн, кустуур-хаастыыр болдьохторо урут-хойут олохтонуоҕа. Кус-хаас болдьоҕо бииргэ түмүллүбүтэ киин улуустарга соччо сабыдыаллыа суоҕа, хотуларга охсуулаах…

– Арба, оттон андыбыт?

– Андыга олоруу болдьоҕор эмиэ уларытыы киирэр: улуустарга барыларыгар биир кэмҥэ андылыыр болдьох олохтонуо. Угаайы кустаах бултааһын болдьоҕор эмиэ уларытыы киириэ гынан баран, Быраабыла быһыытынан “сааскы кустааһын болдьоҕо 30 күнтэн кылгыа суохтаах” диэн.

– Булчуттары үөрдэр туох сонуннааххын?

– “Булт туһунан” федеральнай сокуон 19-с ыстатыйатын олоххо киллэриини сүрүннүүргэ үлэлэһэбит. Ааспыт сыл ахсынньы ыйыттан булт билиэтигэр бу киһи өбүгэ саҕаттан олоҕун-дьаһаҕын тэринэр, дьиэ кэргэнин иитэр-аһатар үгэс буолбут дьарыга буоларын туоһулуур бэлиэни туруорууну саҕалаатыбыт.

– Оннукка хайа дьоллоох тиксэрий?

– Маннык бэлиэ хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар бэрэстэбиитэллэригэр сыһыаннаах. ЗАГС-тан докумуоннаах буоларыҥ ирдэнэр. Сүрүннээн, төрөөбүтүҥ туһунан туоһу сурук. Ону тэҥэ пааспарга 1997 с. диэри баар буола сылдьыбыт угуу лиис (вкладыш) аахсыллар. Чугас хаан-уруу аймахтарыҥ омуктара ыйыллыбыт докумуоннарын эмиэ аҕалыаххын сөп. Билиҥҥитэ бултуур сир сокуонунан олохтоно илик. Арай, чопчу хайдах сиргэ бултуохтааххын ыйар икки нормативнай докумуон баар: РФ Айылҕа ресурсаларыгар министиэристибэтин 981-с №-дээх бирикээһэ булт ресурсаларын лимииттэнэр көрүҥнэрин үгэс буолбут бултааһын сыалыгар өбүгэ саҕаттан туһаныллар сиргэ бултаныллыахтааҕын ыйар; иккиһэ – Конституционнай суут 2021 с. таһаарбыт 32-с №-дээх быһаарыыта, онно үгэс буолбут бултааһын туһааннаах норуоттар бииргэ түөлбэлээн олорор сирдэригэр тэриллиэхтээҕэ этиллэр, ол РФ бырабыыталыстыбатын 631-с №-дээх быһаарыытынан бигэргэммитэ. Онно хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар түөлбэлээн олорор сирдэрин испииһэгэ, нэһилиэнньэлээх пууннарын ааттаан туран, киллэриллибитэ.

– Сааскы кус сезона арыллыа хас күн иннинэ бултуур сиргэ тиийиэххэ сөбүй?

– Сокуоҥҥа бу өйдөбүл икки өрүттээхтик бэриллэр. Бултуур сиргэ саалаах сылдьыы бултааһыҥҥа тэҥнээх. Ол гынан баран, бултааһын диэн булду өлөрүү, сонордоһуу, булт бородууксуйатын тиэйии буолар. Дьон бултуур сирдэригэр эрдэ (2-3 күн иннинэ) кэлэн, оҥостор-тэринэр уонна бултуур көҥүллээх, саалара  хаатыгар угуллан сылдьар буоллаҕына, биһиги боротокуол толорбоппут. Өскөтүн, киһи бултуур сириттэн тэйиччи булт болдьоҕун иннинэ эбэтэр кэнниттэн саалаах сылдьар буоллаҕына, бобуулаах кэмҥэ бултааһын курдук көрүллэр.

– Үөмэн киирэн ытар тоҕо көҥүллэммэтий?

– Үөмэн киирэн куһу ытыы күһүн эрэ көҥүллэнэр. Саас дурдаттан эрэ ытыахтааххын. Ити эрээри, Булт быраабылатыгар уларытыы киллэриллэн, аны ытан хойобууннаабыт кускун эккирэтиһэн, тыынын салгыыргар дурдаҕыттан саалаах тахсарыҥ көҥүллэннэ: куска 300, хааска 500 миэтэрэҕэ диэри тэйэн, сааны тыаһатыахха сөп буолла.

– Электроннай угуйугу (манок – угуйук) туһаналларын  хонтуруоллааһыҥҥа туох үлэ ыытылларый? Ыстарааба төһө буоларый?

– Идэтийбэтэх уонна успуорт сыаллаах бултааһыҥҥа электроннай угуйугу туһаныы бобуулаах. Иниспиэктэрдэр эриэйдэлэргэ сылдьан, оннук тэриллээхтэри туталлар уонна боротокуол толороллор. Матырыйаалы мировой суукка ыыталлар. Сааҥсыйата – бултуур быраап 1 сылтан 2 сылга диэри болдьохтоон быһыллар. Булт билиэтэ, сааҕа көҥүл барыта былдьанар. Аныгыскыга сааҕа көҥүл ылаары гыннаххына, сааны маҥнай ыларыҥ курдук ирдэбиллээх. Онон, төлөбүрүн ааһан, сиэлэ-кутуруга элбээн тахсар, туттубатах көнө.

– Анатолий Семенович, Кыһыл кинигэҕэ киллэриллибит кус көрүҥнэрин хаһан хаттаан көрүөххүтүй? “Мороду кэлиҥҥи сылларга элбээбитин үрдүнэн ыстарааптыыллар” дииллэрин иһин ыйытабын.

– Саха сирин Кыһыл кинигэтигэр 5 сыл буола-буола хос көрүллэр. Бүтэһигин 2 сыллааҕыта уларытыы киллэриллибитэ, онон аны 3 сылынан биирдэ көрүөхпүт. Онуоха мониторинг ыытыллан, билим чинчийэн бигэргэтиитэ эрэйиллэр. Мороду федеральнай Кыһыл кинигэҕэ баар, онон биһиги боломуочуйабытыгар киирбэт. Кырдьык, кусчуттар мороду элбээбитин бэлиэтииллэр уонна элбэх киһи түбэһэр. Биһиги бу хайысхаҕа үлэлэһэ сылдьабыт.

– Айылҕа ураты харыстанар сирдэригэр бултуур көҥүллэнэр дуо?

– Бултуохха сөп. Ол эрээри, хас биирдии ураты харыстанар сир бэйэтэ эрэсиимнээх. Сорох сиргэ бултуур бобуллар. Айылҕа көтөрүн-сүүрэрин өбүгэ саҕаттан туһанар эрэсиимнээхтэр эмиэ бааллар, олорго бултуур көҥүллэнэр. Ол инниттэн Биология ресурсаларын департаменыгар сылдьан, көҥүл уонна ураты харыстанар сиргэ сылдьарга путевка ылыахтааххын.

– Булт иниспиэктэрдэрэ ойуурга тохтотор уонна массыынаҥ иһин хасыһан көрөр бырааптаахтар дуо?

“Булт туһунан” федеральнай сокуоҥҥа, булт федеральнай судаарыстыбаннай кэтэбилин Балаһыанньатыгар уонна РФ административнай быраабы кэһии туһунан кодексыгар олоҕуран, иниспиэктэрдэр бултуур сирдэргэ дьону тохтотон, бэрэбиэркэлиир бырааптаахтар. Көрүү түмүгэр кэспиккин буллахтарына, боротокуол толороллор.

– Булт сирдэригэр аны производственнай булт иниспиэктэрдэрэ диэннэр үөдүйэн эрэллэр. Кинилэр туох бырааптаахтарый уонна боломуочуйалаахтарый?

– Сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, булт сирэ урбаанньыкка уонна тэрилтэҕэ сыһыарыллыан сөп. Булт сирин туһанааччы булт хаһаайыстыбатын сөбүлэһиитигэр олоҕуран үлэлиир. Кини сиригэр производственнай булт иниспиэктэрдэрин тутар бырааптаах. Ол иниспиэктэрдэр биһигиттэн дастабырыанньа уонна жетон ылаллар. Кинилэр сыһыарыллыбыт сирдэригэр булчуттар сааларын, докумуоннарын, бултарын бэрэбиэркэлиир бырааптаахтар. Кэспиттэрин буллахтарына, акт толорон, ол булт сирэ киирсэр подразделениетыгар ыыталлар. Онно олоҕуран административнай дьыала көбүтүллэр. Ол гынан баран, кинилэр сааны-сэби уонна бултаммыт булду тутан ылар бырааптара суох. Производственнай иниспиэктэрдэргэ өрөлөһүү, утарсыы сокуонунан бохсуллар.

Василий Никифоров