САХА СИРЭ. Олунньу 23 күнэ — ULUS.MEDIA. Дьокуускайга олорбутум ыраатта даҕаны, былырыын  дьүөгэм,  гитара коллекциялыыр Елена Архипова  тэрээһинигэр ыҥырбытыгар,  куораппыт килбэйэр киинигэр,  Старый город диэн ааттанар урукку тутуулардаах  түөлбэҕэ,  Дьокуускай куорат историятын кэпсиир түмэл баарын аан бастаан  билэммин сөхпүттээхпин. Онно санаабытым, бу түмэл туһунан хайаан да хаһыакка сырдатар наадалаах эбит диэн. Бүгүн  түмэл салайааччыта Александр Павлович Ноговицын биһиги хаһыаппыт ыалдьыта.

 

 

— Александр Павлович, үтүө күнүнэн! Аан бастаан түмэл историятыттан быһа тардан кэпсии түһүөҥ дуо?

—  Дьокуускай куорат историятын түмэлэ А.С. Николаев көҕүлээһининэн тохсунньу 30 күнүгэр 2017 сыллаахха Култуура уонна духуобунай сайдыы управлениятын иһинэн тэриллибитэ. Ол гынан баран, түмэл дьиэтэ-уота суох 3 сыл кэриҥэ Дьокуускай куорат араас култуура тэрилтэлэрин балаһааккаларыгар быыстапкаларын туруоран, тэрээһиннэрин ыыта сылдьыбыта.

Онон Дьокуускай куорат олохтоохторо, ыалдьыттара маннык түмэл баарын билбэттэр этэ. 2020 сылаахха куораппыт дьаһалтата, култуура уонна духуобунай сайдыы управлениетын өйөөһүнүнэн куораппыт историческэй миэстэтигэр «Эргэ куоракка» («Старый город») кыра да буоллар олус табыгастаах сиргэ турар мас дьиэни түмэлбитигэр биэрбиттэрэ. Биир сыллаах капитальнай өрүмүөн кэнниттэн, 2021 сыллаахха  Дьокуускай куорат күнүгэр, күһүн түмэл аанын үөрүүлээх быһыыга-майгыга арыйбыппыт.

Биһиги түмэлбит Саха сирин үрдүнэн саамай эдэр, ол гынан баран олус дириҥ историялаах. Ол курдук,  Дьокуускай куорат Уһук-Илин уонна Сибиир саамай кырдьаҕас куората буолар. Түмэл куораппыт төрүттэниэҕиттэн, билиҥҥи кэмҥэ диэри  историятын кэпсиир-көрдөрөр сыаллаах-соруктаах.

Дьокуускай куорат историятын түмэлин 1980 сылларга арыйыахтарын баҕарбыттар, ол баҕа санаалара араас биричиинэнэн табыллыбатах, сатамматах. Онон куорат олохтоохторун өр сыллаах баҕа санаалара  2021 сыллаахха туолбута. Билигин кырдьаҕас куорат олохтоохторо олус диэн үөрэн-көтөн кэлэллэр, бэйэлэрин оҕо, эдэр саастарын кэпсииллэр, оччотооҕу куорат хайдаҕын, тугунан тыынан олорбутун үллэстэллэр.

 

— Эн хаһааҥҥыттан салайааччынан анаммыккыный?

— 2020 сыллаахха «Түмэл салайааччытынан кэлэн үлэлээ” диэбиттэригэр, бастаан куттаммытым, онтон толкуйданан баран ылсыахпын сөп эбит диэн быһаарыммытым. Бу иннинэ Саха сирин муусукатын уонна фольклорун түмэлигэр исписиэлииһинэн, онтон дириэктэри уопсай боппуруоска солбуйааччынан үлэлии сылдьыбытым. Онно үлэлии сылдьан ылбыт уопутум билигин олус көмөлөһөр, онон түмэл салайааччыларыгар, үлэһиттэригэр олус махтанабын. Аны бастаан үлэлии кэлбиппэр өрөмүөн кэнниттэн турар кураанах дьиэни биир сылы кыайбатынан түмэл оҥорон арыллаҕыт диэтилэр, олус эппиэтинэстээх, дириҥ историялаах куораппытын хайдах көрдөрүөххэ сөбүй диэн толкуйдаатыбыт. Бастаан материальнай-техническэй өттүн оҥотторбуппут, үлэлиир хостор, пуонда хоһо, түмэл ирдэбилигэр эппиэттэһэр мал-сал, кыра быстах үлэ элбэх этэ. Бастаан саҕалыыр буолан олус интэриэһинэй, биир өттүнэн долгутуулаах этэ. Бииргэ үлэлиир түмэлим үлэһиттэрэ олус үлэлэригэр бэриниилээхтэр, бары биир хамаанда буолан үлэбитин саҕалаабыппыт. Биһиги саҕалааһыммытыгар култуура управлениетын дьаһалтатын өттүттэн өйөбүл баар буолан былааннаабыппыт барыта олоххо киирбитэ.

— Саҥа саҕалааһыннарынан, сонун бырайыактарынан ханныктары бэлиэтиэҥ этэй?

— Түмэлбит арылллан үлэлээбитэ иккис сылыгар барда. Онон биһиэхэ барыта саҥа буолар. Биир улахан сыалбытынан түмэл пуондатын хаҥатыы, элбэтии буолар. Ол курдук,  түмэлбит арыллыытыгар «Куораппыт түмэлин бииргэ  тэрийиэҕин!» диэн  акция биллэрбиппит. Бастакы бэлэҕи куорат олохтооҕо, коллекционер Д.А. Варенов түмэлбит арыллыытыгар Воеводскай канцелярия оһоҕун аанын бэлэхтээбитэ, бу Дьокуускайга бастакы тутуллубут таас дьиэ буолар. Бу күҥҥэ диэри  куорат олохтоохторуттан, оннооҕор улуустартан араас мал-сал, хаартыскалар кэлэ тураллар, онон пуондабыт күн аайы  эбиллэр.

Түгэнинэн туһанан бэлэх оҥорбут дьоммутугар махталбытын тиэрдэбит. Иккиһинэн, түмэлбит аатын киэҥ араҥаҕа тарҕатыы буолар. Ол курдук араас хайысхалаах үлэлэр ыытыллаллар, тематичскай лекциялар, түмсүүлэр, маастар кылаастар, атын түмэллэри кытта бииргэ тэрээһиннэри ыытыы, уһуйааннары, оскуолалары, үрдүк, орто үөрэх тэрилтэлэрин кытта сөбүлэҥ түһэрсэн ыкса үлэлээн эрэбит. Устудьуоннар сайын аайы  биһиэхэ кэлэн практикаларын ааһаллар. Олус интэриэстээх оҕолор, биир өттүнэн биһиэхэ көмө буолаллар. Саха көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньата, хаһыаттар түмэлбит үлэтин туһунан элбэх биэриилэри устубуттара, ыстатыйалары бэчээттээбиттэрэ, түмэлбит киэҥ араҥаҕа тарҕанарыгар күүс-көмө буолаллар. Биир кэрэхсэбиллээх бырайыакпытынан буолар куорат кырдьаҕас олохтоохторун түмэн араас хайысхалаах тэрээһиннэри, түмсүүлэри саҕалаан ыыта сылдьабыт, ону таһынан түмэлбит доҕотторо, бииргэ үлэлэһэр тэрилтэлэрбит эмиэ элбии тураллар.

История уонна култуура пааматынньыктарын харыстыыр Бүтүн Сойуустааҕы уопсастыба Саха сиринээҕи салаата, И.С. Жараев аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын аудиовизуальнай нэһилиэстибэтин национальнай киинэ, Саха сирин коллекционердарын түмсүүтэ,байыаннай-историческай кулууп, куорат историятын чинчийэр учуонайдарбыт, интэриэһиргиир дьон.

Эрдэ эппитим курдук,  уһуйаан иитиллээччлэригэр, оскуола оҕолоругар аналлаах тэрээһиннэри ыытабыт. Ол курдук хамсык кэмигэр 2021 сыллаахха дьиэ кэргэни түмэр сыаллаах харыйа оонньуурун бэйэ илиитинэн оҥоруу күрэҕин тэрийэн ыыппыппыт. Уопсайа 100-тэн тахса оҥоһук киирбитэ, төрөппүттэр оҕолорун кытта, эбээлэр, эһээлэр сиэттэрин кытта олус араас дьэрэкээн оонньуурдары оҥорон аҕалбыттара, күрэх түмүгүнэн быыстапка буолбута. Олус да талааннаах дьон баар эбит диэн көрөөччүлэр сөхпүттэрэ, биһирээбиттэрэ.

Биир эмиэ сонун бырайыагынан сувенирнай гитара быыстапката буолбута, коллекционер  Е.А. Архипова уопсайа араас көрүҥнээх 100-тэн тахса гитарата турбута. Бу быыстапка чэрчитинэн «Гитара ырыалара» диэн гитаранан ыллыан баҕалаах дьон мустан түмэлбит тэлгэһэтигэр күөх хонууга олорон, ыллаан-туойан олус сэргэх тэрээһин буолан ааспыта.

Былырыын күһүҥҥэттэн «Эргэ куорат» миэстэтигэр оҕолорго уонна төрөппүттэргэ библиотека үлэһиттэрин кытта квест оонньууну ыытан саҕалаабыппыт. Оҕолор, төрөппүттэр олус көхтөөхтүк кыттыбыттара, элбэҕи билбиттэрэ-көрбүттэрэ, мантан саас сылыйдаҕына, эмиэ бу бырайыакпытын саҕалыыбыт. Былырыын куораппыт 390 сыллаах үбүлүөйдээх сылыгар араас хабааннаах тэрээһинннэри ыыппыппыт. Ол курдук быыстапка арыллыыта, квест оонньуу, дьиэ кэргэн викторината, маастар кылаастар, лекциялар. Онон үлэбит сыала-соруга чопчуланан билигин күүстээх үлэ бара турар.

— Оттон дьон эһиги түмэлгитигэр сылдьыыта хайдаҕый?

— Бастаан арыллар сылбытыгар хамсык ыарыы кэмэ буолан уонна улаханнык түмэл баарын билбэттэриттэн дьон-сэргэ сылдьыыта мөлтөх этэ. Ааспыт сылтан түмэлбитигэр дьон сылдьыыта лаппа элбээтэ. Куораппыт историятын олох билбэт эбиппит диэччилэр элбэхтэр. Оскуола оҕолоро, устудьуоннар, куорат олохтоохторо, ыалдьыттара түмэлбитигэр сылдьан баран олус диэн сэргээн сөҕөн, элбэҕи билэн бараллар, иккистээн эмиэ кэлэллэр. Быыстапкаларбыт ый аайы уларыйа турар буоланнар уонна араас интэриэһинэй тэрээһиннэри ыытар буоламмыт, сырыы ахсын саҥаны билэн-көрөн бараллар. Арассыыйа араас куораттарыттан, атын дойдулартан ыалдьыттар түмэлбитин көрөн-истэн, соһуйан, билбэттэрин билэн бараллар. Түмэлбит төһө да кыра буоллар, дьон кута тохтуур, уоскуйар миэстэтинэн буолла. Кыра да буоллар, олус интэриэһинэй экспонаттардаах, киһи элбэҕи билэр экскурсиялааххыт дииллэр. Быйыл «Пушкинскай картаны» киллэрдэхпитинэ оскуола оҕолоро уонна устудьуоннар түмэлбитигэр сылдьыылара элбиэҕэ.

— Ханнык ыарахаттар баалларый?

— Түмэлбитигэр билигин 3 эрэ штаттаахпыт, үлэһиппит ахсаана аҕыйах. Онон илии-атах тиийбэт, улахан тэрээһиннэрбитигэр устудьуоннары кыттыһыннарабыт уонна култуура управлениятын үлэһиттэрэ күүс-көмө буолаллар. Иккиһинэн, түмэлбит пуондата элбээн, билигин сорох экспонаттарбытын харайар сирбит суох буолла. Ону таһынан улахан тэрээһиннэри ыытарга ыалдьыттары олордорго туспа саалабыт суох. Муҥутаан 15 эрэ киһини экспозиционнай саалабытыгар батарыбыт. Куораппыт баай историятын барытын хабан көрдөрөргө түмэлбит дьиэтэ кыараҕас. Сотору кэминэн бу боппуруос быһаарыллыаҕа диэн эрэнэбит.

— Инники былааннаргыт?

— Инники былааннарбыт олус элбэхтэр, ол курдук пуондабытын өссө хаҥатыы, элбэтии, саҥаттан саҥа идеялар киирэн иһэллэр. Быйыл араас хайысхалаах интэриэһинэй тэрээһиннэр ыытыаллыахтара, быыстапкалар туруохтара. Куорат тэрилтэлэрин кытта үлэбитин, сибээспитин өссө кэҥэтэр былааннаахпыт. Түмэлбит туспа  тэрилтэ буолара буоллар, өссө кэҥиир, сайдар чинчилээх дии саныыбын.

— Александар Павлович, Дьокуускай куорат историятын түмэлэ саҥа дьиэлэнэн-уоттанан, кэҥээн, экспонаттара элбээн иһэригэр баҕарабын. Бириэмэ,быыс булан кэпсэппиппитигэр махтанабын.

 

Кэпсэттэ Екатерина Бястинова