Ийэ дойдутун адьырҕа өстөөхтөн көмүскээбит, ньиэмэс ыар усулуобуйалаах лааҕырдарын этинэн-хаанынан билбит, нэһилиэгин сайдыытыгар үтүө суобастаахтык үлэлээн кылаатын киллэрсибит, сэрии бэтэрээнэ, саха боотур уола Иван Севостьянов туһунан ахтыыны сэргээн ааҕыҥ. 

Иван Севостьянов (1910–22.11.1990) Томпо оройуонун Байаҕантай нэһилиэгэр Хаадьымаҕа төрөөбүт. Аҕата Севостьянов Влас Павлович (1853) иккитэ кэргэн ыла сылдьыбыт. Кини сэттэ оҕолооҕо: Прасковья, Дария, Екатерина, Марфа, Елена, Лаврентий уонна Иван бары улаатан, докумуоҥҥа киирбиттэрэ.

Уйбаан Кыһыл Армияҕа 1942 сыллаахха от ыйыгар ыҥырыллыбыта. Иркутскай уобаласка Мальтаҕа байыаннай дьыалаҕа кылгас кэмнээх үөрэнии курсун 1943 сыл тохсунньутугар диэри барбыттара. 100 киһи олорор землянкаларын тутууга элбэх саханы үлэлэппиттэрэ. Ол быыһыгар байыаннай дьыалаҕа бинтиэпкэнэн сыал ыттараллара. Уйбаан пулеметчик идэтин ылбыта.

1943 сыллаахха тохсунньуга поезка олордон Арҕаа фроҥҥа ыыппыттара. Смоленскайга тиэрдэн, барыларыгар барааҥка сон, хаатыҥка, бинтиэпкэ, ботуруон биэрэн, халыҥ хаарынан сатыы хаамтаран инники кирбиигэ киллэрбиттэрэ. Онно, оборонаҕа сытан, уонча хонукка улахан сүтүгэ суох сэриилэспиттэрэ. Онтон Москваҕа төнүннэрэн, эбии байыаннай үөрэтиини барбыттара. 1943 сыллаахха олунньу 16 күнүгэр поеһынан түүҥҥү кэмҥэ айаннаан, аара буомбалааһыны этэҥҥэ туораан, хас да хонон, Украинаҕа Харьков аттынан фронт чугаһыгар аҕалбыттара. Взводтарыгар соҕотох ручной пулеметтаах Власий Колодезников биир нуучча уолунуун, онтон станковай пулемет маҥнайгы нүөмэринэн Иван Власьевич сылдьыбыттара, иккис нүөмэринэн Мэҥэ Алдантан сылдьар Колодезников Александр Афанасьевич буолбута. Атын саллааттар бары бинтиэпкэ саалаахтара. Харьковтан чугас Чугуя дэриэбинэ аттыгар тиийэн траншея хастан, дьэ саҥардыы тэринэн аһаары олордохторуна, арҕааттан өстөөх уонунан самолета соһуччу кэлэн буомбалаан, ууга-уокка түһэрбиттэрэ. Хата, эрдэ бэлэмнэммит траншеяҕа куотан киирэн саһаннар, Өлөксөөннөөх роталарыттан сүтүк тахсыбатаҕа. Кэккэлэһэ баар роталар элбэх сүтүктэммиттэрэ. Кухнялара буомба табан хара буруонан бүрүллүбүтэ. Бу кинилэр кырыктаах сэриигэ бастакы сүрэхтэниилэрэ этэ.

Кинилэр роталара, 19-с стрелковай дивизия 1310-с стрелковай полкатыгар киирэн, Харьков куорат таһыгар тиийбитэ. Иван Власьевич ахтыытыттан:

«1943 с. кулун тутар 11–16 күнүгэр кырыктаах кыргыһыы буолбута. Биэс суукка түүннэри-күнүстэри сэриилэспиппит тухары биирдэ миин, биирдэ хааһы сиэн үссэммиппит. Өстөөх саһан сытар сиригэр хаста да кимэн киириибитин төттөрү охсубута. Харьков куорат таһыгар дивизиябытын төгүрүйбүттэрэ. Барыта 12 төгүл атаакаҕа киирэ сылдьыбыппыт. Биһиги өттүбүттэн өлүү-сүтүү олус элбэҕэ. Өстөөх да сүтүгэ кырата суоҕа. Биһиги ротаттан аҕыйах киһи хаалбыта. Рота хамандыыра Саратов, взвод хамандыыра Сомсонов бааһырбыттарын госпитальга илдьибиттэрэ. Аҕыйах хонугунан истибиппит, ол госпиталы немецтэр уоттаабыт сурахтаахтара. Онно умайбыт буолуохтаахтар. Биир күн төгүрүктээһинтэн тоҕо көтөн тахсарга бирикээс кэлбитэ. Биһиги 300-кэ киһи өстөөх сыабын тоҕо көтөрдүү кимэн киирбиппит. Онно элбэх киһи өлбүтэ уонна бааһырбыта, сорохтор төлө көтөн тахсыбыттарын истибиппит. Мин атахпын тосту ыттаран, өйбүн сүтэрэн, өй-мэй сыттахпына билиэн ылбыттара. Өлөксөөннөөх хас да буолан санчааска эмтэнэ сытан 1943 с. кулун тутар 20 күнүгэр билиэҥҥэ түбэспиттэрэ. Кинилэри 1943 с. кулун тутар 27 күнүгэр Харьков куорат былыргы түрмэтигэр илдьэн атын билиэннэйдэри кытта холбообуттара. Онно сахалар син балайда элбэх этилэр. Таатта оройуонун Алдан (Кириэс) эҥээриттэн бааллара: Иван Власьевич Севостьянов, Семен Егорович Бравин, Константин Николаевич Мекюрдянов, Мэҥэ Алдантан: Александр Афанасьевич Колодезников, Власий Петрович Колодезников, Петр Иванович Николаев. Онон үөһэ ахтыллыбыт дьон Харьков куорат иһин кыргыһыыга билиэн түбэспиттэрэ. Миигин немецтэр үгүс түрмэҕэ, лааҕырга сытыарбыттара».

Оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпына кылаас чааһыгар кэпсээбититтэн:

«Маҥнай билиэн түбэһэн түрмэҕэ сыттахпына, тостубут атаҕым сүллэ иһэн сытыйан бараары гыммытыгар, мин дьолбор, хаайыылаахтар ортолоругар хирург-быраас баар буолан быыһаабыта. Туох да наркоһа суох быспыта, кыра спирт иһэрдэн баран. Ыарыытыттан өйбүн сүтэрэ сыспытым. Лааҕыр үлэһиттэрэ эмп-томп биэрэннэр үтүөрбүтүм. Баччаҕа кэлиэхчэ тыыннаах хаалбытым», – диэбитин өйдөөн хаалбыппын.

 

«Биир сылтан ордук кэм устата сору-муҥу, кырбааныы бөҕөнү көрсөн, өлөрбүт чугаһаабытын кэннэ бэйэбит дьоммут быыһаабыттара. Барыта уон тыһыынчаттан тахса киһини немецтэр үүрэн испиттэрэ. Биһиги армиябытын ыарыыга сыһыарар сыалтан 200-кэ доруобуйаларынан мөлтөөбүт дьону чумаанан уонна ис тиибинэн сутуйбуттара. Дьолбутугар, ол түгэҥҥэ биһиэннэрэ кэлэн босхолообуттара. Киев куоракка сыккырыыр тыыммыт эрэ хаалбыт дьону госпитальга укпуттара. 80-90 киилэ ыйааһыннаах киһи 40-ча киилэ буолбут этим. 40 хонук күүстээх эмтээһин, көрүү-харайыы кэнниттэн үтүөрбүппүт».

Онон барыллаан аахтахха, Уйбаан 1944 сыл күһүөрү сайын госпитальтан эмтэнэн тахсыбыт. «Өйдөбүнньүк» кинигэҕэ этиллэринэн, 1944 сыллаахха алтынньыга сэрии иккис группалаах инбэлиитэ буолан армияттан босхоломмута. Иван Власьевич ахтыытыттан:

«Төннөн истэхпитинэ, СС немецкэй армия аатырбыт Майданек лааҕырын көрдөрбүттэрэ. Онно Москваттан комиссия кэлэн көрбүтүн-истибитин кэпсээбиттэрэ. Онно киһини ыйыыр мастары уонна дьону уматар биэс улахан оһоҕу көрдөрбүттэрэ. Бу оһохторго үс сылтан ордук кэмҥэ балтараа мөлүйүөн киһини умаппыт күллэрин, хас да кэбиһиилээх от саҕаны, мунньубут этилэр. Биир ыскылаакка дьахталлар баттахтарын муспуттарын көрбүппүт. Немецтэр кыайтаран куотуохтарын иннинэ сорох кыаммат хаайыылаахтары ытыалыы сатаан баран, сорохторун дьааттаан өлөртөөбүттэрэ сытыйан ыар сыт-сымар этэ. Ону билиэн түбэспит немецтэринэн харайтара сылдьаллара».

Уйбаан дойдутугар 1946 сыллаахха эргиллэн кэлбит. Оччотооҕу кэмҥэ өстөөххө билиэн түбэспит дьон араас таһымнаах бэрэбиэркэни барара. Ол быыһыгар кинилэри урусхалламмыт куораттары, бөһүөлэктэри чөлүгэр түһэриигэ үлэлэтэллэрэ. Айаннарыгар үгүс бириэмэлэрин сүтэрэллэрэ. Аара аһыылларыгар, айаннарыгар туһанаары харчылаһан араас үлэни толороллоро. Дойдутугар эргиллэн кэлэн холкуоска араас үлэҕэ үлэлээбитэ. 1949–1956 сылга учаастактааҕы балыыһа хаһаайыстыбаннай чааһыгар (завхоһунан) үлэлээбитэ. Уйбаан ахтарынан: «Кириэс Халдьаайы балыыһатыгар Толкачева Нина Николаевна – сэбиэдиссэй бырааһынан, Пальцев Олег Михайлович – хирург-бырааһынан, Рагуля Римма Ивановна уонна фельдшеринэн: Старостин Гаврил Егорович, Слепцов Гаврил Данилович сүрдээх эйэлээхтик, түмсүүлээхтик, эппиэтинэстээхтик үлэлээбиттэрэ. Олег Михайлович Байаҕантай нэһилиэгэр аан бастакынан эпэрээссийэ оҥорон элбэх киһини өлөр өлүүттэн быыһаабыта», – диэн бэлиэтиир. Салгыы 1956 сылтан райпоҕа, продснабка, «Хандыгауголь» ОРС маҕаһыыннарыгар атыылааччынан, 1970–1977 сс. Томтор «Радуга» маҕаһыынын харабылынан үлэлээбитэ.

Иван Власьевич эйэлээх олоххо дойдутугар эргиллэн кэлиэҕиттэн тус олоҕор кэккэ кыһалҕа баара. Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнин дастабырыанньатын 1985 сыллаахха Улуу Кыайыы 40 сылыгар туттарбыттара. 40 сыл усталаах туоратыгар немец концентрационнай лааҕырыгар билиэн түбэһэн олорбута хара мэҥ буолан сылдьыбыта. Ол эрээри Иван Власьевич, сүрэҕэр-быарыгар итини ыар сүгэһэр курдук илдьэ сылдьан, дьонтон хаалсыбакка үлэлээн-хамсаан, ырааҕынан тэлэһийэн бултаан-алтаан, кэргэннэнэн оҕо-уруу төрөтөн кэнчээри ыччаттаах. Маҥнайгы кэргэнэ Матрена Павловна Потапова (…. – 1950) эрдэ өлбүтэ. Киниттэн кыыһа Елена Ивановна Севостьянова (18.05.1936) кэргэн тахсан тоҕус оҕону төрөппүтэ. Иккис кэргэнэ – Ульяна Ефимовна Кондакова (1924–1997). Кини биир кыыс оҕолооҕо – Евдокия Ивановна (Кондакова) Слепцова Кириэс Халдьаайыга олорор. Ульяна Ефимовна ийэтэ – Өймөкөөнтөн төрүттээх Кондакова Өлөөнө Ичигэс киһитигэр, Саввин Ефимҥа, кэргэн тахсан, Ульяна күн сирин көрбүтэ. Эдэр ыал арахсаннар, ийэтэ Мэҥэ Алдаҥҥа кыыһыныын көһөр. Ол сылдьан улаханнык ыалдьан өлөн хаалар. Тулаайах хаалбыт Ульянаны Кириэс детдомугар ииттэрэ биэрэллэр. Ульяна 1945 сылтан учаастактааҕы балыыһаҕа санитарканан үлэлии киирэр. Дьон сыбааттаан Чөркөөхтөн төрүттээх саастаах киһиэхэ Иван Тулааһынапка тахсан кэргэнин дойдутугар барар. Онно 1948 сыллаахха Дуня диэн кыыһы төрөтөр. Онно пекарняҕа үлэлээбитэ. 1950 сыллаахха кэргэнэ атаҕастыырын тулуйбакка, арахсан дойдутугар төннөн кэлэн балыыһатыгар салгыы үлэлиир. 1951 сыллаахха балыыһаҕа завхоһунан үлэлии сылдьар Иван Севостьяновка кэргэн тахсар. Иван Власьевич уонна Ульяна Ефимовна үс оҕоломмуттара: Екатерина, Матрена уонна Власий. Барыларын иитэн, үөрэттэрэн олох киэҥ аартыгар таһаарбыттара. Ону таһынан икки оҕону иитэн улаатыннарбыттара: убайын кыыһын Агафья Лаврентьевнаны уонна эдьиийин уолун Егор Гаврильевиһы. 1968 сыллаахха кэргэннии быраастар: Обманов Валерий Иванович – хирурунан, Людмила Афанасьевна гинекологынан үлэлэрин саҕалаабыттара. Оччолорго шприц, операция инструмена автоклавка оргутуллара, ону Ульяна Ефимовнаҕа эрэ итэҕэйэллэрэ. Операция кэмигэр тэҥҥэ сырытыннараллара. 1976 сыллаахха бочуоттаах сынньалаҥҥа барбыта. Үтүө суобастаахтык, эппиэтинэстээхтик үлэлээбитин туоһулууллар: махтал суруктар, грамоталар уонна «Үлэ бэтэрээнэ» мэтээл. Иван Власьевич В. И. Ленин төрөөбүтэ 100 сылын көрсө «Килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн (1970), «Аҕа дойду сэриитэ» иккис степеннээх уордьанынан, «Германияны кыайыы иһин», «Кыайыы 40 сыла» уонна ССРС сэбилэниилээх күүстэрин 50, 60, 70 сылынан мэтээллэринэн, бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыта.

Слепцова Евдокия Ивановна (24.09.1948) Томпо оройуонугар Кириэс Халдьаайыга төрөөбүтэ. Кэтэхтэн Москватааҕы норуот искусствотын живопись факультетыгар үөрэнэн ситэтэ суох үрдүк үөрэхтээх. 1971– 1993 сс. – оскуолаҕа үлэ уруогун учуутала. 1993 сылтан – технология учуутала уонна «Уран тарбах» куруһуок салайааччыта. Үөрэнээччилэри хатыҥы, бэһи, тиит маһы станокка кыстаран араас оҥоһуктары оҥорорго уһуйар. Үөрэнээччилэрэ оройуон, өрөспүүбүлүкэ быыстапкаларыгар, конкурстарыгар кыайыылаах, призер буолуталаабыттара. Мандар Уус «Саха быһаҕа» диэн кинигэтигэр Евдокия Ивановнаны дьахтарга айылҕаттан сэдэхтик бэриллэр талааннаах, уран тарбахтаах маастар быһыытынан бэлиэтээбитэ. Кини оҕону үөрэтии баай уопутун эдэр коллегаларыгар аһаҕас уруоктарга тарҕатар. Итини таһынан кини оройуоҥҥа, ону ааһан, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр спортсмен. Ол курдук остуол тенниһигэр, ытыыга чемпион, призер аатын ылбыта. Ону туоһулуур үгүс грамоталардаах. СӨ норуот уус-уран оҥоһуктарын маастара, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ.

Екатерина Ивановна продавец идэлээх, Уус Алдаҥҥа кыылы иитэр фермаҕа, 1979– 2009 сс. сельпоҕа идэтинэн үлэлээн биэнсийэҕэ тахсыбыта. Билигин дойдутугар кэлэн олорор. Матрена Ивановна эмиэ продавец идэлээх. 1971–1998 сс. «Хандыгауголь» ОРС-ка продавецтаабыта, маҕаһыыҥҥа, ыскылаакка сэбиэдиссэйдээбитэ. Власий Иванович (07.03.1955–2013) Кириэс Халдьаайыга төрөөбүтэ. Кириэс Халдьаайы орто оскуолатын ахсыс кылааһын үөрэнэн бүтэрээт, Свинобоев Иннокентий Саввичка сүүрүк аттары көрүүгэ-харайыыга, эрчийиигэ Герой Ф. М. Охлопков аатынан сопхуоска үлэлээбитэ. Өрөспүүбүлүкэтээҕи ипподромҥа жокей быһыытынан ат сүүрдэн бириистээх миэстэлэргэ тиксибитэ. Өр кэмҥэ тутууга, сайынын үрэх бастарыгар оттоһоро, онтон бэйэтэ звенону салайан үлэлэтэр буолбута. Кэлин дьиэ-уот коммунальнай хаһаайыстыбатыгар үлэлии сылдьан доруобуйата мөлтөөн уурайбыта. Бэйэтин кэтэх хаһаайыстыбатыгар Хаадьымаҕа уолаттарын кытта оттоон сүөһү иитиммитэ.

Билигин сэрии бэтэрээнэ Иван Власьевич уонна тыыл бэтэрээнэ Ульяна Ефимовна Севостьяновтар ааттарын ааттаталлар: 25 сиэн, 48 хос сиэн уонна 11 хос-хос сиэн. Буойун бэйэтин кэнниттэн 90-ча ыччат дьону күн сирин көрдөрөн олук уурдаҕа. Бу буолар орто дойдуга кэлэн ытык иэһи чиэстээхтик толоруу.

Кини кэнчээри ыччакка туһаайан эппитэ: «Аны маннык улахан хаан тохтуулаах сэрии хаһан да буолбатын! Аан дойду үрдүнэн эйэ туругурдун! Үүнэр көлүөнэ ыччат эйэлээх олоххо үлэлээн-хамсаан үүннүн-сайыннын!»

Ньукулай ДЬЭКИИМЭП, «Томпонский вестник» хаһыат