Бырабыыталыстыба отчуота: Өртөөһүн көҥүллэнэр күнэ үүнүө дуо?

РФ бырабыыталыстыбата 2012 сыл муус устар 25 күнүгэр дойду сиригэр-уотугар өртөөһүнү бобор туһунан 390 №-дээх уурааҕы таһаарбыта, онтон баһаары утары эрэсиим быраабылатын ирдэбилэ күүһүрбүтэ. Ол кэккэ эрэгийиэннэргэ сааскы өрт уота хонууттан ойуурга тахсан, улахан уот тэнийэр уонна бүтүн бөһүөлэги күл-көмөр оҥорор түбэлтэтэ элбээбититтэн  төрүөттээх этэ. Өртөөһүн сокуонунан бобуллубута ырааттар даҕаны, СӨ бырабыыталыстыбата сыллааҕы үлэтин отчуоттуур мунньахтарыгар итиннэ сыһыаннаах этии-санаа сыл аайы хайа баҕарар нэһилиэккэ үгүстүк иһиллэр.

Уонтан тахса сыл тухары уҕараабат туруорсуу

Тыа сиригэр оттоон-мастаан, сүөһү-сылгы ииттэн олорор дьон уһун сылларга өрөспүүбүлүкэ уонна дойду таһымнаах былаас уорганнарыгар туруорсар этиилэрин, суруктарын түмтэххэ, маннык кэлимсэ баҕа санаа үөскээн тахсар:

“Тыйыс айылҕалаах дойдуга тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар сир иэнэ кыра, онон сири туһаныы көдьүүһэ үрдүөхтээх. Тыһыынчанан гектар ходуһа, мэччирэҥ сирдэр, бааһыналар быраҕыллыбыттарын таһынан элбэх ходуһа ууга былдьанна. Алаас сирдээх улуустарга маһы тутууга, оттукка кэрдии содулугар экология уларыйда, алдьанна. Бөһүөлэктээһин уонна бытархай хаһаайыстыбаларынан барыы бэлиитикэтэ күүскэ ыытыллан, баар сир толору туһаныллыбат буолла. Үгүс нэһилиэктэр ыраах сытар сирдэрин туһамматтар. Түмүгэр сүөһүнү кыстатар от оттонуллубат буолла. Билиҥҥи бытархай хаһаайыстыбалар бу сирдэри чөлүгэр түһэрэр кыахтара суох.

Өбүгэлэрбит күөллэри хорон түһэрэн, ходуһа таһааран, бүтэй-күрүө тутан, быһыттаан, ууну халытан, саас уонна күһүн өртөөн, мэччирэҥ уонна ходуһа сирдэрин арааран, сайылык уонна отордуур сирдэри таһынан дириҥ күөллээх кыстык сирдэри оҥостон, сылгы хаһыытын, сүөһү мэччирэҥин таба туһанан олорбуттара. Оннооҕор Дьааҥыга, Өймөкөөҥҥө, Муомаҕа уонна атын хотугу намтал сирдэри өртөөннөр, сылгыны уонна ынах сүөһүнү тэниппиттэрэ.

Бобуллар диэн олорон биэримиэххэ. Урукку туһанылла сылдьыбыт сирдэр кур лаҥхаҕа кубулуйан, муох-торфа үөскээн, ойуур уота турарыгар сүрүн төрүөт буолбуттарын мэлдьэһэр табыллыбат. Өртөөһүнү кэлтэйдии бобор сыыһа. Өрөспүүбүлүкэбит сирин-уотун уратыларын, олохтоох норуоттар төрүт үгэстэри аахсан туран, федеральнай сокуоннарга сөптөөх этиилэри киллэрэрбит эрэйиллэр итиэннэ олохтоох усулуобуйаҕа  табыгастаах сыһыан олохтонуохтаах.

Өртөөһүнү ыытыыга сыһыаннаах өрүттэртэн (Ыксаллаах быһыы-майгы, Айылҕа харыстабылын, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэлэрэ уонна олохтоох дьаһалталар) сөбүлэһиннэриллибит тэрээһиннээх үлэ ирдэнэр. Ити ыйыллыбыт сулууспаларга, былаас уорганнарыгар сөп буолар ахсааннаах үлэһит баар уонна кинилэр өртөөһүнтэн ойуур уота көрдүгэннээбэтин хааччыйар кыахтаахтар. Онон сыччах бобуунан-хаайыынан муҥурдаммакка,  өртөөһүнү кэтээн көрөн, сатаан тэрийдэххэ эрэ ходуһаттан өлгөм үүнүүнү ылыахха сөп”.

Ити кэмҥэ ойууру “уоттааһын” иһин миэрэ күүһүрэр

Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтин ойуур кэтэбилигэр отделын иниспиэктэрэ Константин Парников бобууну кэһии иһин ыстараап кээмэйэ улааппытын, буруйга-сэмэҕэ тардыы миэрэтэ кытааппытын санатта:

– Административнай быраабы кэһии туһунан РФ кодексын 8.32 ыстатыйатын 2-с чааһыгар сөп түбэһиннэрэн, ойуурдуун сыстар-тиксэр сиргэ хаппыт лабааны, амынньыары, көппөҕү, сэтиэнэҕи уматыы иһин биирдиилээн дьон 30 тыһ. солкуобайтан 40 тыһ. солкуобайга диэри, дуоһунастаах дьон 40 тыһ. солкуобайтан 60 тыһ. солкуобайга, тэрилтэлэр 300 тыһ. солкуобайтан 500 тыһ. солкуобайга диэри ыстарааптаныахтарын сөп.

Ону тэҥэ, өскөтүн, өртөөһүн түмүгэр уот ойуур пуондатыгар куотан, 10 тыһ. солкуобайтан тахса кээмэйдээх хоромньу оҥоһулуннаҕына, РФ холуобунай кодексын 261-с ыстатыйатынан холуобунай эппиэтинэс көрүллэр: уоту эбэтэр атын кутталлаах тэрили сэрэҕэ суох, дьалаҕайдык туттуу түмүгэр ойуур маһын урусхаллааһын эбэтэр алдьатыы иһин. Холуобунай кодекс 261-с ыстатыйатынан 200 тыһ. солкуобайтан 400 тыһ. солкуобайга диэри ыстараап көрүллэр эбэтэр сууттанааччы хамнаһын биитэр атын дохуотун кээмэйинэн 1 сылтан 2 сылга диэри тутуллар. Эбэтэр ол 480 чааска диэри болдьохтоох күһэлэҥ үлэнэн биитэр 2 сылга диэри көннөрүнэр үлэнэн солбуллуон сөп. Өссө 3 сылга диэри болдьохтоох күһэлэҥ үлэ биитэр оччо уһуннаах болдьоххо көҥүлү быһыы туттуллуон эмиэ сөп.

– Чахчы кытаанах эбит. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ааспыт сылга дьон дьалаҕайыттан хас ойуур уота турда диэн ааҕаҕыт?

– Тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах уонна нэһилиэнньэлээх пууннар сирдэриттэн сыл аайы ойуур уота турара тохтообот. Холобур, былырыын уоту сэрэҕэ суох туттууттан ойуур баһаарын 34 түбэлтэтэ бэлиэтэммитэ. Ол иһигэр табахтан – 14, өртөөһүнтэн уонна оллоон уотуттан – 8-тыы, бөҕү уматыыттан – 3. Ону таһынан үрдүк күүрүүлээх уот ситимиттэн 5 уонна атын категориялаахтан көһөрүллүбүт сиргэ 2 ойуур уота турбуттара.

– Итинтэн хаһыгар буруйдаах көстөн, миэрэҕэ тардыллыбытай?

Биһиги Ис дьыала уонна Ыксаллаах быһыы-майгы министиэристибэлэрин үлэһиттэрин кытта холбоһуктаах эриэйдэҕэ патруллааммыт ойуур уотун 22 түбэлтэтигэр буруйдаахтары булбуппут. Кинилэртэн 16 киһи административнай, 1 киһи холуобунай эппиэтинэскэ тардыллыбыттара.

– Өртөөһүн булгуччулаахтык бобуллуоҕуттан быраабыланы кэһии намырыыр дуу, элбиир дуу?

Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр федеральнай быраабыла олоххо киллэриллиэҕиттэн, ол аата 2015 сылтан ходуһа сири өртөөһүн бобуллубута. Ол курдук, ити сыл 20 буруйдаах булуллан, 394 тыһ. солкуобай кээмэйдээх ыстараап түһэриллибитэ, 3 киһи суут бириигэбэринэн буруйдаммыта итиэннэ ойуур маһыгар хоромньу уонна уоту умуруорууга ороскуот таһаарыллыбытыгар суут 7 мөл. солкуобайы төлүүргэ уурбута. Онтон 2016 с. 25 киһи 75 тыһ. солкуобайга ыстарааптаммыта, 4 киһи суут бириигэбэринэн буруйданан 2 мөл. 830 тыһ. солкуобайга төлөбүр ууруллубута. Мантан салгыы бу бэрээдэгинэн сылларын уонна сыыппараларын эрэ ыйыам: 2017 с. – 26 киһи, 220 тыһ. солкуобай ыстараап, 1 сууттанааччы, 3 мөл. 470 тыһ. солкуобай төлөбүр; 2018 с. – 17 киһи, 775 тыһ. солкуобай ыстараап, 7  сууттанааччы, 11 мөл. 530 тыһ. солкуобай төлөбүр; 2019 с. – 15 киһи, 1 мөл. 11 тыһ. солкуобай ыстараап, 1 сууттанааччы, 1 мөл. 652 тыһ. солкуобай төлөбүр; 2020 с. – 23 киһи, 1 мөл. 635 тыһ. солкуобай ыстараап, 4 сууттанааччы, 3 мөл. 105 тыһ. солкуобай төлөбүр; 2021 с. – 34 киһи, 1 мөл. 405 тыһ. солкуобай ыстараап, 13 сууттанааччы, 12 мөл. 688 тыһ. солкуобай төлөбүр, 2022 с. – 11 буруйдаах сирэй, 142 тыһ. солкуобай ыстараап, 1 сууттанааччы, 3 мөл. 300 тыһ. солкуобай төлөбүр; 2023 с. – 7 буруйдаах, 890 тыһ. солкуобай хоромньу таһаарыллыбыта. Көстөрүн курдук, көрдөрүү биир кэм буолбатах, сылларынан эмискэ үрдүүр, ардыгар түһэр.     

Түмүккэ Константин Дмитриевичтэн: “Эһиги тэрилтэҕит былааныгар олорсон, ходуһабын өртөтөн ылыахпын сөп дуо?” – диэн ыйыппыппар маннык хоруйдаата: “Рослесхоз  “профвыжиганиеҕа” анаан көрбүт үбэ федеральнай хааһынаттан кэлэр. Улуустарынан тыырыллыбыт үпкэ  судаарыстыба сорудаҕын “Якутлесресурс” тэрилтэ толорор. Ити үлэни ойуур пуондатыгар киирэр сирдэргэ, сүрүннээн, ойуур саҕаларыгар, от үрэхтэргэ оҥороллор. Тыа хаһаайыстыбатын сирэ онно сөп түбэспэт. Судаарыстыба үбэ туохха төһө ороскуоттаммыта отчуоттанар, атын сыалга туттуллара табыллыбат. Арай, нэһилиэктэр ходуһа-мэччирэҥ буолбатах от үрэхтэрин сайаапкалыахтарын син”.

Учуонайдар өртөөһүҥҥэ уопут ыыта сылдьаллар

СӨ тыатын хаһаайыстыбатын уонна аһын-үөлүн бэлиитикэтин миниистирин солбуйааччы, тыа хаһаайыстыбатын билимин дуоктара Сахаяна Павлова өртөөһүн инники дьылҕатын туһунан тус  санаатын маннык үллэһиннэ:

– Мин наукаҕа үлэлиир кэммэр өртөөһүҥҥэ быһаччы уопут ыытыһан кэллим. Онон бу боппуруоһу иһиттэн билэбин. Дьааҥыга тиийэ ыһыыга үлэлэспит буоламмын, ким туох кыһалҕалааҕын чугастык билэбин. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторуттан туруорсуу элбэх этэ. Өртөөһүн туһалаах дуу, туһата суох дуу диэн учуонайдар мөккүһэллэрэ, бүтүн эрэгийиэнинэн даҕаны утарааччылар бааллара. Салайааччыбыт, Саха сиринээҕи ТХНЧИ дириэктэрэ Айаал Степанов, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Петр Алексеев уонна миниистири солбуйааччы Афанасий Семенов сөпкө өйдөөннөр, өйөөннөр, чинчийэр үлэбитин 2018 с. саҕалаабыппыт уонна 2020 сылы хабан туран, тыалаах уонна өрүс уута халаанныыр арыы сирдэргэ уопут ыытан, от хаачыстыбатын, ботаническай састаабын, өртөөһүн (биһиги “профилактическое выжигание” диибит, ол аата уот ойуурга куотан тахсан тарҕанарыттан “сэрэтэр уматыы” диэн өйдөбүллээх) хайдах дьайарын үөрэппиппит. Өртөөһүн кэнниттэн от уонна кырыс буор састааптара төһө уларыйалларый, кырыс буорга сиэмэ баана кэһиллэр дуо, үөн-көйүүр элбиир дуу, аҕыйыыр дуу? Ити курдук экэниэмикэтин эҥин барытын көрөн, сиһилии чинчийбиппит.

Сокуонунан бобулларын иһин, Экология уонна Ыксаллаах быһыы-майгы министиэристибэлэрин кытта сөбүлэһиннэрэн, уопут ыытарбытыгар көҥүл (допуск) ыларбыт. ТХНЧИ учуонайдара эрэ буолбакка, кырыс буор температуратын эрэсиимигэр Ирбэт тоҥ биологическай проблемаларын институтуттан биология билимин дуоктара Роман Десяткин кэллиэгэлэрин кытта үлэлэспиттэрэ. Биһигиттэн Е.С. Пестерева, ходуһа учуонайдара Г.Е. Захарова, А.В. Кузьмина, агро-химиктэр, элбэх лаборант кыттыбыттара. Ити курдук уопуту 3 сыл ыыппыппыт.

Онтон 2021 с. алаас сиргэ уонна от үрэхтэргэ көспүппүт кэннэ 2022 – 2023 сс. министиэристибэ үп көрбөккө, күчүмэҕэйдэри көрсөммүт уопуппут тохтоон хаалбыта. Ол даҕаны буоллар, үлэ син биир кыралаан ыытыллар. Бөлөххө киирбит ТХНЧИ, Билим академиятын, Саха сиринээҕи Билим киинин учуонайдара үбэ суох уопут оҥороллор. Быйыл үп көрүллэн куонкурус ыытылыннар эрэ үлэ тэтимириэ. Салалтатыгар министиэристибэттэн мин баарбын. Икки сылынан чинчийэр үлэбитигэр түмүктээһин оҥорон, федеральнай сокуоҥҥа уларытыы киллэрэр туһунан боппуруоһу көтөҕүөхпүт. Билигин учуонайдар өртөөһүҥҥэ уопут ыыта сылдьаллар диэтэххинэ – сыыстарыаҥ суоҕа.    

“Боппуруос хайа даҕаны түгэҥҥэ бэбиэскэттэн уһуллубат”

Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена 2003 cыл бэс ыйын 1 күнүгэр “Өртөөһүн туһунан” сокуону ылыммыта уонна өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата 2012 сыл ыам ыйын 17 күнүнээҕи уурааҕынан  “Өртөөһүнү ыытыы быраабылатын” бигэргэппитэ. Онон, ырыаҕа ылланарын курдук, барыта баар этэ. Өртөөһүн дойду үрдүнэн бобуллан, ити сокуоннар күүстэрин сүтэрбиттэрэ. Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин VI ыҥырыыга (2018 – 2023 сс.) бэрэссэдээтэлэ, билигин сир сыһыаннаһыытыгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин салайар Андрей Находкинтан “туох эмэ ыйдаҥаран көстөр дуо?” диэн туоһуластым.

– Биһиги көҕүлээһиммитин Ил Дархаммыт өйөөн, федеральнай таһымҥа туруорсан, үөһэ ылыналлара чугаһаан эрдэҕинэ 2021 с. сайын улахан ойуур уоттара тураннар, төттөрү түспүттэрэ. Ааспыт сайын уоппут эмиэ сэтэрээтэ, хайа да эрэгийиэннээҕэр  уустук балаһыанньаҕа киирэн тахсабыт. Онон федераллар сөбүлэҥнэрин ыларга табыгаһа суох күннэр-дьыллар тураллар. Сокуоҥҥа уларытыы киллэрэргэ субъектар үстэн иккилэрэ өйүүллэрэ ирдэнэр. Ол эрээри, кэлиҥҥи сылларга сир ахсын курааннаан, уоттара элбэх  буолан, сөбүлэспэттэр. Эбэтэр иккис суол: Госдумаҕа дьокутааттарбыт көҕүлээн, этии киллэриэхтээхтэр. Хайа даҕаны түгэҥҥэ Саха сирин айылҕатын, килиимэтин уратытын аахсан, өртөөһүнү субъект бэйэтин көрүүтүгэр биэрэллэрин туруорсар боппуруос бэбиэскэттэн уһуллубат, – диир Андрей Михайлович.


Читайте нас в:

Бырабыыталыстыба отчуота: Өртөөһүн көҥүллэнэр күнэ үүнүө дуо?

РФ бырабыыталыстыбата 2012 сыл муус устар 25 күнүгэр дойду сиригэр-уотугар өртөөһүнү бобор туһунан 390 №-дээх уурааҕы таһаарбыта, онтон баһаары утары эрэсиим быраабылатын ирдэбилэ күүһүрбүтэ. Ол кэккэ эрэгийиэннэргэ сааскы өрт уота хонууттан ойуурга тахсан, улахан уот тэнийэр уонна бүтүн бөһүөлэги күл-көмөр оҥорор түбэлтэтэ элбээбититтэн  төрүөттээх этэ. Өртөөһүн сокуонунан бобуллубута ырааттар даҕаны, СӨ бырабыыталыстыбата сыллааҕы үлэтин отчуоттуур мунньахтарыгар итиннэ сыһыаннаах этии-санаа сыл аайы хайа баҕарар нэһилиэккэ үгүстүк иһиллэр.

Уонтан тахса сыл тухары уҕараабат туруорсуу

Тыа сиригэр оттоон-мастаан, сүөһү-сылгы ииттэн олорор дьон уһун сылларга өрөспүүбүлүкэ уонна дойду таһымнаах былаас уорганнарыгар туруорсар этиилэрин, суруктарын түмтэххэ, маннык кэлимсэ баҕа санаа үөскээн тахсар:

“Тыйыс айылҕалаах дойдуга тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар сир иэнэ кыра, онон сири туһаныы көдьүүһэ үрдүөхтээх. Тыһыынчанан гектар ходуһа, мэччирэҥ сирдэр, бааһыналар быраҕыллыбыттарын таһынан элбэх ходуһа ууга былдьанна. Алаас сирдээх улуустарга маһы тутууга, оттукка кэрдии содулугар экология уларыйда, алдьанна. Бөһүөлэктээһин уонна бытархай хаһаайыстыбаларынан барыы бэлиитикэтэ күүскэ ыытыллан, баар сир толору туһаныллыбат буолла. Үгүс нэһилиэктэр ыраах сытар сирдэрин туһамматтар. Түмүгэр сүөһүнү кыстатар от оттонуллубат буолла. Билиҥҥи бытархай хаһаайыстыбалар бу сирдэри чөлүгэр түһэрэр кыахтара суох.

Өбүгэлэрбит күөллэри хорон түһэрэн, ходуһа таһааран, бүтэй-күрүө тутан, быһыттаан, ууну халытан, саас уонна күһүн өртөөн, мэччирэҥ уонна ходуһа сирдэрин арааран, сайылык уонна отордуур сирдэри таһынан дириҥ күөллээх кыстык сирдэри оҥостон, сылгы хаһыытын, сүөһү мэччирэҥин таба туһанан олорбуттара. Оннооҕор Дьааҥыга, Өймөкөөҥҥө, Муомаҕа уонна атын хотугу намтал сирдэри өртөөннөр, сылгыны уонна ынах сүөһүнү тэниппиттэрэ.

Бобуллар диэн олорон биэримиэххэ. Урукку туһанылла сылдьыбыт сирдэр кур лаҥхаҕа кубулуйан, муох-торфа үөскээн, ойуур уота турарыгар сүрүн төрүөт буолбуттарын мэлдьэһэр табыллыбат. Өртөөһүнү кэлтэйдии бобор сыыһа. Өрөспүүбүлүкэбит сирин-уотун уратыларын, олохтоох норуоттар төрүт үгэстэри аахсан туран, федеральнай сокуоннарга сөптөөх этиилэри киллэрэрбит эрэйиллэр итиэннэ олохтоох усулуобуйаҕа  табыгастаах сыһыан олохтонуохтаах.

Өртөөһүнү ыытыыга сыһыаннаах өрүттэртэн (Ыксаллаах быһыы-майгы, Айылҕа харыстабылын, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэлэрэ уонна олохтоох дьаһалталар) сөбүлэһиннэриллибит тэрээһиннээх үлэ ирдэнэр. Ити ыйыллыбыт сулууспаларга, былаас уорганнарыгар сөп буолар ахсааннаах үлэһит баар уонна кинилэр өртөөһүнтэн ойуур уота көрдүгэннээбэтин хааччыйар кыахтаахтар. Онон сыччах бобуунан-хаайыынан муҥурдаммакка,  өртөөһүнү кэтээн көрөн, сатаан тэрийдэххэ эрэ ходуһаттан өлгөм үүнүүнү ылыахха сөп”.

Ити кэмҥэ ойууру “уоттааһын” иһин миэрэ күүһүрэр

Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтин ойуур кэтэбилигэр отделын иниспиэктэрэ Константин Парников бобууну кэһии иһин ыстараап кээмэйэ улааппытын, буруйга-сэмэҕэ тардыы миэрэтэ кытааппытын санатта:

– Административнай быраабы кэһии туһунан РФ кодексын 8.32 ыстатыйатын 2-с чааһыгар сөп түбэһиннэрэн, ойуурдуун сыстар-тиксэр сиргэ хаппыт лабааны, амынньыары, көппөҕү, сэтиэнэҕи уматыы иһин биирдиилээн дьон 30 тыһ. солкуобайтан 40 тыһ. солкуобайга диэри, дуоһунастаах дьон 40 тыһ. солкуобайтан 60 тыһ. солкуобайга, тэрилтэлэр 300 тыһ. солкуобайтан 500 тыһ. солкуобайга диэри ыстарааптаныахтарын сөп.

Ону тэҥэ, өскөтүн, өртөөһүн түмүгэр уот ойуур пуондатыгар куотан, 10 тыһ. солкуобайтан тахса кээмэйдээх хоромньу оҥоһулуннаҕына, РФ холуобунай кодексын 261-с ыстатыйатынан холуобунай эппиэтинэс көрүллэр: уоту эбэтэр атын кутталлаах тэрили сэрэҕэ суох, дьалаҕайдык туттуу түмүгэр ойуур маһын урусхаллааһын эбэтэр алдьатыы иһин. Холуобунай кодекс 261-с ыстатыйатынан 200 тыһ. солкуобайтан 400 тыһ. солкуобайга диэри ыстараап көрүллэр эбэтэр сууттанааччы хамнаһын биитэр атын дохуотун кээмэйинэн 1 сылтан 2 сылга диэри тутуллар. Эбэтэр ол 480 чааска диэри болдьохтоох күһэлэҥ үлэнэн биитэр 2 сылга диэри көннөрүнэр үлэнэн солбуллуон сөп. Өссө 3 сылга диэри болдьохтоох күһэлэҥ үлэ биитэр оччо уһуннаах болдьоххо көҥүлү быһыы туттуллуон эмиэ сөп.

– Чахчы кытаанах эбит. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ааспыт сылга дьон дьалаҕайыттан хас ойуур уота турда диэн ааҕаҕыт?

– Тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах уонна нэһилиэнньэлээх пууннар сирдэриттэн сыл аайы ойуур уота турара тохтообот. Холобур, былырыын уоту сэрэҕэ суох туттууттан ойуур баһаарын 34 түбэлтэтэ бэлиэтэммитэ. Ол иһигэр табахтан – 14, өртөөһүнтэн уонна оллоон уотуттан – 8-тыы, бөҕү уматыыттан – 3. Ону таһынан үрдүк күүрүүлээх уот ситимиттэн 5 уонна атын категориялаахтан көһөрүллүбүт сиргэ 2 ойуур уота турбуттара.

– Итинтэн хаһыгар буруйдаах көстөн, миэрэҕэ тардыллыбытай?

Биһиги Ис дьыала уонна Ыксаллаах быһыы-майгы министиэристибэлэрин үлэһиттэрин кытта холбоһуктаах эриэйдэҕэ патруллааммыт ойуур уотун 22 түбэлтэтигэр буруйдаахтары булбуппут. Кинилэртэн 16 киһи административнай, 1 киһи холуобунай эппиэтинэскэ тардыллыбыттара.

– Өртөөһүн булгуччулаахтык бобуллуоҕуттан быраабыланы кэһии намырыыр дуу, элбиир дуу?

Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр федеральнай быраабыла олоххо киллэриллиэҕиттэн, ол аата 2015 сылтан ходуһа сири өртөөһүн бобуллубута. Ол курдук, ити сыл 20 буруйдаах булуллан, 394 тыһ. солкуобай кээмэйдээх ыстараап түһэриллибитэ, 3 киһи суут бириигэбэринэн буруйдаммыта итиэннэ ойуур маһыгар хоромньу уонна уоту умуруорууга ороскуот таһаарыллыбытыгар суут 7 мөл. солкуобайы төлүүргэ уурбута. Онтон 2016 с. 25 киһи 75 тыһ. солкуобайга ыстарааптаммыта, 4 киһи суут бириигэбэринэн буруйданан 2 мөл. 830 тыһ. солкуобайга төлөбүр ууруллубута. Мантан салгыы бу бэрээдэгинэн сылларын уонна сыыппараларын эрэ ыйыам: 2017 с. – 26 киһи, 220 тыһ. солкуобай ыстараап, 1 сууттанааччы, 3 мөл. 470 тыһ. солкуобай төлөбүр; 2018 с. – 17 киһи, 775 тыһ. солкуобай ыстараап, 7  сууттанааччы, 11 мөл. 530 тыһ. солкуобай төлөбүр; 2019 с. – 15 киһи, 1 мөл. 11 тыһ. солкуобай ыстараап, 1 сууттанааччы, 1 мөл. 652 тыһ. солкуобай төлөбүр; 2020 с. – 23 киһи, 1 мөл. 635 тыһ. солкуобай ыстараап, 4 сууттанааччы, 3 мөл. 105 тыһ. солкуобай төлөбүр; 2021 с. – 34 киһи, 1 мөл. 405 тыһ. солкуобай ыстараап, 13 сууттанааччы, 12 мөл. 688 тыһ. солкуобай төлөбүр, 2022 с. – 11 буруйдаах сирэй, 142 тыһ. солкуобай ыстараап, 1 сууттанааччы, 3 мөл. 300 тыһ. солкуобай төлөбүр; 2023 с. – 7 буруйдаах, 890 тыһ. солкуобай хоромньу таһаарыллыбыта. Көстөрүн курдук, көрдөрүү биир кэм буолбатах, сылларынан эмискэ үрдүүр, ардыгар түһэр.     

Түмүккэ Константин Дмитриевичтэн: “Эһиги тэрилтэҕит былааныгар олорсон, ходуһабын өртөтөн ылыахпын сөп дуо?” – диэн ыйыппыппар маннык хоруйдаата: “Рослесхоз  “профвыжиганиеҕа” анаан көрбүт үбэ федеральнай хааһынаттан кэлэр. Улуустарынан тыырыллыбыт үпкэ  судаарыстыба сорудаҕын “Якутлесресурс” тэрилтэ толорор. Ити үлэни ойуур пуондатыгар киирэр сирдэргэ, сүрүннээн, ойуур саҕаларыгар, от үрэхтэргэ оҥороллор. Тыа хаһаайыстыбатын сирэ онно сөп түбэспэт. Судаарыстыба үбэ туохха төһө ороскуоттаммыта отчуоттанар, атын сыалга туттуллара табыллыбат. Арай, нэһилиэктэр ходуһа-мэччирэҥ буолбатах от үрэхтэрин сайаапкалыахтарын син”.

Учуонайдар өртөөһүҥҥэ уопут ыыта сылдьаллар

СӨ тыатын хаһаайыстыбатын уонна аһын-үөлүн бэлиитикэтин миниистирин солбуйааччы, тыа хаһаайыстыбатын билимин дуоктара Сахаяна Павлова өртөөһүн инники дьылҕатын туһунан тус  санаатын маннык үллэһиннэ:

– Мин наукаҕа үлэлиир кэммэр өртөөһүҥҥэ быһаччы уопут ыытыһан кэллим. Онон бу боппуруоһу иһиттэн билэбин. Дьааҥыга тиийэ ыһыыга үлэлэспит буоламмын, ким туох кыһалҕалааҕын чугастык билэбин. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторуттан туруорсуу элбэх этэ. Өртөөһүн туһалаах дуу, туһата суох дуу диэн учуонайдар мөккүһэллэрэ, бүтүн эрэгийиэнинэн даҕаны утарааччылар бааллара. Салайааччыбыт, Саха сиринээҕи ТХНЧИ дириэктэрэ Айаал Степанов, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Петр Алексеев уонна миниистири солбуйааччы Афанасий Семенов сөпкө өйдөөннөр, өйөөннөр, чинчийэр үлэбитин 2018 с. саҕалаабыппыт уонна 2020 сылы хабан туран, тыалаах уонна өрүс уута халаанныыр арыы сирдэргэ уопут ыытан, от хаачыстыбатын, ботаническай састаабын, өртөөһүн (биһиги “профилактическое выжигание” диибит, ол аата уот ойуурга куотан тахсан тарҕанарыттан “сэрэтэр уматыы” диэн өйдөбүллээх) хайдах дьайарын үөрэппиппит. Өртөөһүн кэнниттэн от уонна кырыс буор састааптара төһө уларыйалларый, кырыс буорга сиэмэ баана кэһиллэр дуо, үөн-көйүүр элбиир дуу, аҕыйыыр дуу? Ити курдук экэниэмикэтин эҥин барытын көрөн, сиһилии чинчийбиппит.

Сокуонунан бобулларын иһин, Экология уонна Ыксаллаах быһыы-майгы министиэристибэлэрин кытта сөбүлэһиннэрэн, уопут ыытарбытыгар көҥүл (допуск) ыларбыт. ТХНЧИ учуонайдара эрэ буолбакка, кырыс буор температуратын эрэсиимигэр Ирбэт тоҥ биологическай проблемаларын институтуттан биология билимин дуоктара Роман Десяткин кэллиэгэлэрин кытта үлэлэспиттэрэ. Биһигиттэн Е.С. Пестерева, ходуһа учуонайдара Г.Е. Захарова, А.В. Кузьмина, агро-химиктэр, элбэх лаборант кыттыбыттара. Ити курдук уопуту 3 сыл ыыппыппыт.

Онтон 2021 с. алаас сиргэ уонна от үрэхтэргэ көспүппүт кэннэ 2022 – 2023 сс. министиэристибэ үп көрбөккө, күчүмэҕэйдэри көрсөммүт уопуппут тохтоон хаалбыта. Ол даҕаны буоллар, үлэ син биир кыралаан ыытыллар. Бөлөххө киирбит ТХНЧИ, Билим академиятын, Саха сиринээҕи Билим киинин учуонайдара үбэ суох уопут оҥороллор. Быйыл үп көрүллэн куонкурус ыытылыннар эрэ үлэ тэтимириэ. Салалтатыгар министиэристибэттэн мин баарбын. Икки сылынан чинчийэр үлэбитигэр түмүктээһин оҥорон, федеральнай сокуоҥҥа уларытыы киллэрэр туһунан боппуруоһу көтөҕүөхпүт. Билигин учуонайдар өртөөһүҥҥэ уопут ыыта сылдьаллар диэтэххинэ – сыыстарыаҥ суоҕа.    

“Боппуруос хайа даҕаны түгэҥҥэ бэбиэскэттэн уһуллубат”

Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена 2003 cыл бэс ыйын 1 күнүгэр “Өртөөһүн туһунан” сокуону ылыммыта уонна өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата 2012 сыл ыам ыйын 17 күнүнээҕи уурааҕынан  “Өртөөһүнү ыытыы быраабылатын” бигэргэппитэ. Онон, ырыаҕа ылланарын курдук, барыта баар этэ. Өртөөһүн дойду үрдүнэн бобуллан, ити сокуоннар күүстэрин сүтэрбиттэрэ. Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин VI ыҥырыыга (2018 – 2023 сс.) бэрэссэдээтэлэ, билигин сир сыһыаннаһыытыгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин салайар Андрей Находкинтан “туох эмэ ыйдаҥаран көстөр дуо?” диэн туоһуластым.

– Биһиги көҕүлээһиммитин Ил Дархаммыт өйөөн, федеральнай таһымҥа туруорсан, үөһэ ылыналлара чугаһаан эрдэҕинэ 2021 с. сайын улахан ойуур уоттара тураннар, төттөрү түспүттэрэ. Ааспыт сайын уоппут эмиэ сэтэрээтэ, хайа да эрэгийиэннээҕэр  уустук балаһыанньаҕа киирэн тахсабыт. Онон федераллар сөбүлэҥнэрин ыларга табыгаһа суох күннэр-дьыллар тураллар. Сокуоҥҥа уларытыы киллэрэргэ субъектар үстэн иккилэрэ өйүүллэрэ ирдэнэр. Ол эрээри, кэлиҥҥи сылларга сир ахсын курааннаан, уоттара элбэх  буолан, сөбүлэспэттэр. Эбэтэр иккис суол: Госдумаҕа дьокутааттарбыт көҕүлээн, этии киллэриэхтээхтэр. Хайа даҕаны түгэҥҥэ Саха сирин айылҕатын, килиимэтин уратытын аахсан, өртөөһүнү субъект бэйэтин көрүүтүгэр биэрэллэрин туруорсар боппуруос бэбиэскэттэн уһуллубат, – диир Андрей Михайлович.



Читайте дальше