Хаһыат үлэтэ – устата-туората биллибэт, бүтэр уһуга, түмүктэнэр түгэҕэ көстүбэт баай байҕал. Бүгүн, Арассыыйа Бэчээтин күнүгэр, «Сахабэчээт» тэрилтэтигэр сүрэхтэрин ууран, өр сыллар устата үтүө суобастаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар суруналыыс идэлээх дьон туһунан сырдатабыт.
Наталья Бубякина: сүрэх суруйарга сытар…
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэчээтин туйгуна, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Амма улууһун Бөтүҥ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Наталья Бубякина 1964 сыллаахха алтынньы 22 күнүгэр Ньурбаҕа күн сирин көрбүтэ. Ийэтэ Нина Васильевна Ньурба, аҕата Егор Сергеевич Иванов төрүт Амма улууһун Бөтүҥ нэһилиэгин олохтооҕо. Ньурбаҕа бастакы кылааһы бүтэрбитин кэннэ Бөтүҥҥэ көһөн кэлбиттэрэ, оскуоланы 1982 сыллаахха бүтэрбитэ.
Оскуоланы саҥа бүтэрбит эдэр оҕолор оччотооҕу бэлиитикэнэн, бары тутуспутунан кылааһынан «Оскуола-производство — үрдүк үөрэх» диэн девиһинэн салайтаран, сопхуоска үлэлии тахсыбыттара. Онтон эдэркээн кыыс Наташа Иванова Амматааҕы олохтоох «Коммунизм тутуутугар» хаһыакка, оччотооҕу эрэдээктэр Прокопий Иосифович Караканов сүбэтинэн, оройуоннааҕы хомсомуол кэмитиэтин кытта быһаччы кэпсэтэн, Владивосток куоракка суруналыыс үөрэҕэр ыыппыта. Ол эрэн, үөрэххэ киирбэккэ, хата үөрэ-көтө төннөн кэлбитэ. Хараҕа уоттаах, үлэлиэн баҕалаах эдэр киһини тутатына эрэдээксийэҕэ үлэҕэ ылбыттара.
«Оскуола сылларгыгар эдэр кэрэспэдьиэн куруһуогар саха тылын учуутала Мария Самсонова салалтатынан дьарыктаммытым. Оройуон хаһыатыгар, «Бэлэм буолга» тэттик сонуннарбытын бэчээттэтэрбит. Ахсыс кылааска сырыттахпына, учууталым Литературнай институт диэн баар, хаһыаччыт суруналыыс буоларбар сүбэлээбитэ. Ол санаам уларыйбакка, Прокопий Иосифович сүбэтинэн суруналыыс буола Владивосток куоракка айаннаабытым. Бастаан талларбыта — Москваҕа эбэтэр Владивостокка дуу диэн. Мин, дойдубуттан ырааппатах эдэркээн кыыс, Москва наһаа улахан, ыраах, мунан хаалыам диэн, картаҕа көрөн, арыый чугас Владивосток куораты талбытым. Туттарсан көрбүтүм да, киирбэтэҕим. Оччолорго ыччаттан ураты туттан, пиэрмэҕэ үлэлээбэт кыбыстыы буолара. Аны бэйэм комсорг буолан баран, оҕолорбун кытта үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутуохтаах этим буоллаҕа, онон тэҥҥэ үлэлээбэтим санааҕа баппат курдуга. Онон сопхуоска ньирэй көрө барбытым. Ол кэннэ иккистээн туттарсан холонон көрбүтүм да, (бу сырыыга син санаарҕаабытым) үөрэхпэр киирбэккэ, төннөн кэлэн, салгыы ньирэйдэрбин көрбүтүм. Бииргэ туттарсыбыт нуучча саҥа дьүөгэлэрим сүбэлэринэн бэлэмнэнии салаатыгар докумуоммун биэрэн баран барбытым. Дьэ онтубар сэтинньигэ ыҥырыы тутан, баҕалаах үөрэхпэр туттарсан, Владивосток устудьуона буолан хаалбытым. Ол курдук, Уһук Илиннээҕи судаарыстыбаннай университет суруналыыстыка факультетын 1989 сыллаахха ситиһиилээхтик бүтэрэн, бэйэм олохтоох хаһыаппар үлэҕэ киирбитим», — диэн Наталья Егоровна суруналыыстыка курдук уустук, ол эрээри алыптаах эйгэҕэ хайдах кэлбитин сылаас тылынан ахтар.
Суруналыыстыкаҕа – 36, эрэдээктэринэн 20 сыл
«Амма олоҕо» хаһыат Алдан уонна Чурапчы улуустарын кэнниттэн 1933 сыллаахха муус устар 5 күнүгэр тэриллибит биир саамай кырдьаҕас хаһыатынан биллэр. Аҕыйах сылынан 100 сааһын бэлиэтиэ. Биллэр суруналыыстар, суруйааччылар куорсун анньынан көппүт сылаас холумтаннаах биир баай историялаах хаһыат быһыытынан ахтыллар.
Наталья Егоровна эрэдээктэринэн 2004 сыл балаҕан ыйын 20 күнүгэр ананыаҕыттан, күн бүгүнүгэр диэри үрдүк көрдөрүүлээхтик үлэлээн, өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥ үлэлээх, сонун көрүүлэрдээх үлэһиттэрдээх хаһыатынан хайҕанар. Күн бүгүн кэлэктиип эдэр сэттэ үлэһиттээх, хаһыат Дьокуускай куоракка бэчээттэнэр. «Амма олоҕо» хаһыат историятыгар 80-с сыллар саҕаланыыларыгар эрэдээктэр Михаил Егорович Слепцов салайан олорор кэмигэр муҥутуурдук үс аҥаар тыһыынча ахсаанынан бэчээттэнэ сылдьыбыттаах. Күүстээх үлэ сыаналанан, «Үлэ Кыһыл Знамята» уордьанынан наҕараадаламмыттара. Күн бүгүн хаһыат 900-чэкэ ахсаанынан тиһигин быспакка бэчээттэнэр.
«Бачча сааспар диэри, 36 сыл суруналыыстыкаҕа үлэлээн кэллим, атын идэни букатын чугаһата да көрбөппүн. Эппиккэ дылы, суруксут киһи суруйартан ураты туохха сүрэҕэ сытыай? Суруналыыстыка эйгэтигэр саҥа үлэлии кэлбит эдэр дьоҥҥо санаабар ымсыыра саныыбын. Наһаа интэриэһинэй, олоххо элбэҕи үөрэтэр идэ. Онон кинилэргэ идэҕэ бэриниилээх буолалларыгар баҕарабын. Тус бэйэм, иккистээн төрүүрүм буоллар, олохпун син биир сурук-бичик эйгэтигэр аныам этэ», — диэн кэпсээнин түмүктүүр.
Наталья Егоровна салайааччылаах «Амма олоҕо» кэлэктиибин үлэһиттэрэ кумааҕы хаһыат дьылҕата баар буоларын туһугар күүстэрин-кыахтарын, сатабылларын ууран туран үлэлииллэр. Онуоха, түөрт уонча сыл устатыгар бэчээт эйгэтигэр олоҕун бүтүннүү анаабыт уопуттаах суруналыыс күүс-көмө, тирэх буолара саарбахтаммат.
Таптыыр идэҕэ – үйэ чиэппэрэ
Туйара Кокорева 2000 сыллаахха ХИФУ суруналыыстыка салаатын бүтэрэн баран, Кэбээйи улууһугар «Кэбээйи» күөх экран устуудьуйатыгар (кэлин «Саха» НКИХ филиалыгар кубулуйбута) кэрэспэдьиэнинэн айымньылаах үлэтин саҕалаабыта. Бу тэрилтэҕэ барыта 19 сыл кэриҥэ кэрэспэдьиэнинэн, эрэдээктэринэн үлэлээбитэ. Ол кэннэ Дьокуускайга 2019 сыллаахха «Сахамедиа» иһинэн оройуон редакцияларын кытта үлэлиир сулууспаҕа редакторынан үлэҕэ киирбитэ. Оччолорго сулууспа, «Улус.Медиа» сайт үлэтин уопуттаах суруналыыс Полина Николаева салайара. Ол сыл оройуон хаһыаттара «Сахабэчээт» тэрилтэҕэ сыыйа-баайа холбонон барбыттара. Онтон ыла кэрэспэдьиэнинэн, шеф-эрэдээктэринэн, сүрүннүүр эрэдээктэри солбуйааччынан үлэлээн кэллэ, ааспыт сыл күһүнүттэн «Улус.Медиа» сетевой таһаарыы сүрүннүүр эрэдээктэринэн ананан, Дьокуускай куоракка биир бастыҥ, үгүс ситиһиилээх эрэдээксийэлэр кэккэлэригэр киирэр таһаарыыны дьоһуннаахтык салайар.
Бэчээт эйгэтигэр бэйэтин аатын ааттаппыт, суолун оҥостубут «Улус.Медиа» сетевой таһаарыы
Биллэрин курдук, сетевой таһаарыы күннээҕи түбүгэ, инники сайдыыта биир киһиттэн тутулуктаммат, бу барыта — кэлэктиип биир сомоҕо былааннаах үлэтиттэн тахсар. Ол курдук, «Сахабэчээт» тэрилтэҕэ холбонуохпутуттан ыла, аан бастааҥҥыттан, аныгы олох сиэринэн, социальнай ситимнэри күүскэ сайыннарыы үлэтэ күүһүрбүтэ. Генеральнай дириэктэр Ньургуйаана Стручкова быһаччы көҕүлээһининэн, хас биирдии улуус хаһыата туһунан саайты таһынан, «ВКонтакте», «Одноклассники», «Телеграм» социальнай ситимнэргэ, «YouTube», кэлин «Rutube» платформаларга үлэтин-хамнаһын сайыннарбыта, сурутааччыларын ахсаанын улаатыннарбыта. «Улус.Медиа» смм-үлэһиттэрэ Луиза Томская, Айна Васильева, Тускул Баишев бу ситимнэри күннэри-түүннэри салайан, сурутааччылары кытта сибээһи тутан олороллор. Бэчээт күнүн көрсө «көстүбэт фронт» үлэһиттэрэ, таһаарааччы редактордар Анастасия Новгородова, Саргылана Федорова, Лидия Корнилова сыралаах үлэлэрин киэн тутта бэлиэтиибит.
«Улус.Медиа» сетевой таһаарыы сүрүннүүр эрэдээктэрэ Туйара Дмитриевна тэрилтэ аҥардас сайтка, социальнай ситимнэргэ эрэ үлэнэн муҥурдамматын тоһоҕолоон туран:
— Инники үлэлии олорбут салайааччылар Евдокия Ефимова, кэлин Юлия Филиппова сыраларынан медиастудия үлэтэ атаҕар турбута. Аҕыйах сыл иһигэр сүрүннүүр эрэдээктэри солбуйааччы Зинаида Григорьева, шеф-редактор Елизавета Васильева, видеограф Эвелина Попова уонна да атын үлэһиттэр кыһамньыларынан элбэх биэриилэр, саҥа бырайыактар күн сирин көрдүлэр. Холобура, көрөөччү киэҥ биһирэбилин ылбыт «Сэһэргээ» биэрии сэргэх таһаарыыларын эбэтэр психологтары, быраастары, араас эйгэ үлэһиттэрин кытта подкастары киэн тутта холобурдуохха сөп. Медиастудиябыт үлэһиттэрэ итини таһынан киинэ устарга холоноллор. Ол курдук, быйыл Тимофей Сметанин уонна Яков Стручков суруйбут «Мэхээлэчээн булчут кэпсээннэрэ» айымньыларынан Саха сиригэр бастакы саҥарар кыыллардаах оҕо киинэтэ күөх экраҥҥа көстүөҕэ. Бу уус-уран киинэ – режиссер Александр Лукин үлэтэ, «Сахабэчээт» тэрилтэ кэскиллээх бырайыага. Киинэ ситэн-хотон, киэҥ экраҥҥа таҕыстаҕына, көрөөччү киэҥ араҥата сыаналыа, салгыы атын да бырайыактарга суолу тэлиэ диэн бигэ эрэллээхпит. Маны таһынан, биһиги эрэдээксийэбит хас да бырайыакка үлэлэспитэ уонна үлэлэһэ сылдьар. Холобурдаан эттэххэ, ««Тылы сөпкө туттуоҕуҥ» Улус.Медиа бырайыага 2023 сыл бүтүүтэ «Төрөөбүт тыл – норуот баайа» өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэххэ кыайан, салгыы сайдар кыахтаммыта. Саха тылын харыстыырга туһуламмыт бырайыак үүммүт сылга саҥалыы тыыннаныа. Бу иннинэ күн-дьыл, айылҕа көстүүлэриттэн саҕалаан, саҥа тиэрминнэргэ тиийэ быһаарыылаах ойуулар (иллюстрациялар) тахсыбыт буоллахтарына, билигин саха норуотун төрүт үгэстэрин, сиэрин-туомун сырдатар үлэ ыытыллыа. Бу бырайыак үлэҕэ киирэригэр дизайнербыт Виктория Неустроева, таһаарааччы редактор Саргылана Федорова төһүү күүс буолаллар.
«Сахабэчээт» үтүө үгэһэ
Ааспыт сыл биир сүҥкэн ситиһиитинэн эрэдээксийэ Казань куоракка ыытыллыбыт XV-с «Многоликая Россия» Бүтүн Арассыыйатааҕы суруналыыстар күрэхтэригэр «Цикл материалов в Интернет-СМИ» номинацияҕа кыайыылааҕынан ааттаммыта буолар. Манна кэрэспэдьиэннэр Екатерина Андросова (Гладкина), Диана Александрова, Лина Моякунова, Елизавета Васильева, Сардаана Кузьмина үлэлэрэ үрдүктүк сыаналанна. Ону таһынан, «Үөһээ Бүлүү» хаһыаттан көһөн кэлбит үлэһиппит Валентина Догоюсова «Буойун суолунан» бырайыагынан очеркалары суруйууга ылсан, үлэтин таһаарыылаахтык саҕалаата. Итини тэҥэ, «Ленский вестник» хаһыаттан Лина Моякунова сүрүннүүр эрэдээктэри солбуйааччынан ананан, оройуоннары кытта ыкса ситимнээхтик үлэлиир. Ити аата «Сахабэчээт» иһинэн каадырдары бэйэбит үүннэрэн таһаарар үтүө үгэспит салҕанар.
«Үүммүт сылга кэлэктииппит сонун бырайыактарга ылсан, үлэни-хамнаһы саҥалыы тыынныыр соруктаах. Ол курдук, Улуу Кыайыы 80 сылынан, Арассыыйаҕа, Саха сиригэр Аҕа дойдуну көмүскээччи сылынан, Тааттаҕа ыытыллыахтаах «Манчаары оонньууларынан» араас бырайыактары, рубрикалары былаанныыбыт. Инники соруктар — кэлэктиип бүттүүн күүһүнэн ситиһиллиэҕэр саарбахтаабаппын. Түгэнинэн туһанан, биир идэлээхтэрбитин, оройуон хаһыаттарын үлэһиттэрин Арассыыйа бэчээтин күнүнэн ис сүрэхтэн эҕэрдэлиибин. Саҥа 2025 сыл айымньылаах үлэни, сонун сүүрээннэри тосхойдун, санаабыккыт сатанан, ылсыбыккыт ыпсан истин! Ааҕааччыларгыт, сурутааччыларгыт итэҕэллэрин ылан, үүнэ-сайда туруҥ!» — диэн Туйара Дмитриевна истиҥ эҕэрдэтин тиэрдэр.
Салайааччыбыт Туйара Дмитриевна идэни, кэлэктииби, дьону ис-сүрэҕиттэн таптыыр, итиэннэ хас биирдиибит кыракый да ситиһиититтэн үөрэр үтүө, туруу үлэһит киһинэн сыаналанар. Таптыыр идэҕэ – үйэ чиэппэрин анааһын, биир эйгэҕэ харыс халбарыйбакка үлэ — чахчы сөбүлүүр дьыаланан суолталаахтык дьарыктаныы үтүө холобура буолар. Ону ааспыт сыллааҕы «Сахабэчээт» тэрилтэтэ сылы түмүктүүр улахан тэрээһинигэр «Үлэ киһитэ» анал аатынан наҕараадаламмыта туоһулуур.
Аҕа алгыстаах ыллыгынан…
Горнай улууһун «Үлэ күүһэ» хаһыат эрэдээктэрэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэчээтин туйгуна, РФ суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ Күннэй Алексеева биир бастыҥнарга үтүө тылынан ахтыллар, ураты көрүүлэрдээх эрэдээктэр быһыытынан «Сахабэчээт» эйгэтигэр биллэр.
Ханнык баҕарар киһи туох үлэһит буолара, ханнык идэни баһылыыра оҕо эрдэҕиттэн биллэр дииллэрэ оруннаах. Төһө да оҕо саастан суруналыыс буолабыт диэн тымтыктамматахпыт иһин, тулалыыр эйгэ, дьиэ кэргэн онно күүскэ сабыдыаллыан сөп. Ол тыыннаах туоһутунан Күннэй Васильевна аҕатынаан Василий Ильичтыын буолаллар. Аҕа кыыһынан «Үлэ күүһэ» хаһыат тэрилтэтин уопсайа 37 сыл таһаарыылаахтык салайан, биир бастыҥ үлэлээх, элбэх сурутааччылаах, үгүс ситиһиилэрдээх эрэдээксийэ быһыытынан үүннэрдилэр-сайыннардылар.
Саха Өрөспүүбүлэкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, суруналыыстыка эйгэтин СӨ судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, Горнай улууһун, Солоҕон, Мытаах, Бэрдьигэстээх нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо Василий Ильич Алексеев суруналыыстыка эйгэтигэр олоҕун анаабыт киһи. 1988-2020 сс. улуустааҕы «Үлэ күүһэ» хаһыаты салайбыта. Сатабыллаах салайааччы салайыытынан Горнай улууһун хаһыатыгар сүҥкэн үлэ ыытылынна. 1999 сыллаахха СӨ Суруналыыстарын сойууһун бириэмийэтин дипломаннара буолбута, 2002 уонна 2018 сылларга өрөспүүбүлүкэ «Бастыҥ хаһыата» ааттаммыта. Ону таһынан, Москва уонна Сочи куораттарыгар ыытыллыбыт «Вся Россия» куонкурус лауреаттарынан ааттаммыттара. 2019 с. «Пять лучших этнических изданий России» кыайыылаахтарынан буолбуттара. Василий Ильич көҕүлээһининэн эрэдээксийэ иһинэн Бэчээт, хаартыска түмэллэрэ, «Чыпчаал» бырайыак тэриллибитэ. Элбэх кинигэ ааптара, 300-тэн тахса кинигэни эрэдээксийэлээн, бэчээккэ бэлэмнээбитэ. Күн бүгүн хаартысканан түһэриинэн умсугуйан дьарыктанар, бэйэтин быыстапкатын Дьокуускайга уонна Горнайга хаста даҕаны ыытан турардаах. Хаартыскалара элбэх кинигэ иллюстрациятыгар киирбиттэрэ, тас хаҕы эмиэ киэргэтэллэр. Василий Алексеев улууһун, үлэлээн ааспыт тэрилтэтин кэлэктиибин туһугар ис дууһатыттан ыалдьар уонна кыһаллар дьиҥнээх патриот, сыралаах үлэтин билигин үгүс махтал суруктара, анал бэлиэлэрэ туоһулууллар.
Төрөппүт кыыһа, «Үлэ күүһэ» хаһыат эрэдээктэрэ Күннэй Алексеева:
— Бэйэбин өйдүөхпүттэн эрэдээксийэ оҕото этим. Биир түгэн харахпар тоҕо эрэ олус хатаммыт. Олох бэҕэһээ курдук өйдүүбүн, арай уһун ардахтаах, бадарааннаах күһүн, аҕам өрөбүлүгэр дьиэтигэр олорон, кимниин эрэ кэпсэтээт, эмискэ ойон таҕыста да, матасыыкылыгар олорон, үрүсээгин сүгээт, халтарыта-халтарыта айанната турбута. Ити кини Сарантуяа диэн Монголия ырыаһытыттан интервью ыла барбыт түгэнэ эбит. Аҕам итинник биир да өрөбүлү, бэл уоппускатын кэмигэр үлэтигэр бэриниилээҕин оҕо сылдьаммын өйдөөн хаалбыппын. Кини биһигини мэлдьи бэйэтин холобурунан иитэрэ. Дьоҥҥо үтүө сыһыана, кыһалҕалаахха көмөтө, сүбэтэ, ордук кырдьаҕас дьоҥҥо ытыктабыла, сиэрдээх сыһыана – бу барыта киниэхэ баар үтүө хаачыстыбата. Улахан кылааска үөрэнэ сырыттахпына «Эдэр саас» хаһыат эдэр суруналыыстарын кытта көрсүһүү буолбута. Ол саҕана улахан кылаас үөрэнээччилэрэ, ыччат бары «Эдэр саас» хаһыаты көтүппэккэ, тырыта тыытыллыар диэри ааҕарбыт. Көрсүһүүгэ эдэркээн практиканнар Анна Бочкарева, Вера Макарова, Любовь Готовцева уо.д.а. хаһыат үлэтин, суруналыыстыка эйгэтин олус умсугутуулаахтык кэпсээбиттэрин өйдөөн хаалбыппын. Ол кэннэ бэйэм М.К.Аммосов аатынан ХИФУ-гар саха тылын, литературатын учууталын идэтин баһылаан, Кэбээйигэ кылгас кэмҥэ үлэлээн иһэн, аҕам суолун батыһан, дьылҕам суруналыыстыкаҕа бэйэтэ аҕалбыта. Билигин бэйэм аҕам кэнниттэн редактор буолан олорон, үгүс толкуй тохтоло суох солбуйсар. Аныгы кэмҥэ, куйаар ситимэ, айти технология, цифровизация кимэн киирбит кэмигэр араас ыксаллаах, уустук да кэмнэр баар буолаллар. Онно аҕам миэхэ мэлдьи эһиги историяны суруйаҕыт, төһө да сүүһүнэн сыл аастын, эһиги суруйан хаалларбыккыт – үйэлэргэ умнуллубат диэтэҕинэ, дууһам кылын туох эрэ таарыйарга дылы буолар. Ол аата бу миэнэ, олоҕум суолун сөпкө талбыппын диэн үөрэ истэбин.
Кырдьаҕаһы — хааһахха
Күннэй Алексеева 2020 сыллаахха улуустааҕы «Үлэ күүһэ» хаһыакка сүрүннүүр эрэдээктэринэн ананан, аҕата оҥорбут дьыалатын үтүө суобастаахтык салгыыр. Василий Ильич төрөппүт уола Вячеслав Алексеев 2004 сыллаахха ХИФУ суруналыыстыка салаатын бүтэрбитэ, дойдутугар кэлэн улууһун хаһыатыгар бэриниилээхтик үлэлии сылдьар. Ордук сөбүлээн спорт, экология, тыа хаһаайыстыбатын салаатын сырдатар, сыллата тахсар «Чыпчаал» халандаарга үлэлэһэр, ону таһынан футболга «Чыпчаал» Куубагын тэрийсибитэ.
«Чиэһинэйэ суох киһи суруналыыс буолбат диэн этиини былырыын биир дойдулааҕым, Солоҕонтон төрүттээх эдэр суруналыыс Айтал Павловы кытта интервьютыгар аахпытым. Чахчы оннук. Суруналыыс киһи мэлдьи олох үөһүгэр сылдьар, олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсар. Суруналыыстыка эйгэтэ бэйэтэ туспа туох эрэ уратылаах, киһини тардар, абылыыр күүстээх уонна бу эйгэҕэ чиэһинэй эрэ киһи үлэлиир дии саныыбын. Дьон, ааҕааччыларыҥ туруорсуутун ситиһии, кинилэр махталларын ылыы, эн суруйбут дьоруойуҥ кыһалҕатын быһаарыы, кини ситиһиитин, үөрүүтүн-хомолтотун уопсастыбаҕа таһаарыы, улууһун туһунан өрөспүүбүлүкэ дьоно киэн тутта кэпсээтэҕинэ – бу барыта эн үлэҥ үтүө түмүгэ буолар. Онон олохпут сайдыытын кытта тэҥҥэ – хаһыаппыт, бэчээппит сайдар. Хаһыаты ааҕа үөрэммит киһини туох да тохтоппот дииллэринии, сахалыы ааҕар киһи баарын тухары хаһыат сүтүө, симэлийиэ суоҕа», — диэн Күннэй Васильевна санаатын тиэрдэр.
Кэлэктиип уопуттаах, бары даҕаны идэлэригэр олус бэриниилээх буолан, биир дьиэ кэргэн курдук дойду, дьон-сэргэ, үтүө дьыала туһугар үлэлииллэр. Өр сылларга салайан олорбут уопуттаах салайааччы Василий Алексеев, итиэннэ бэтэрээн суруналыыстар үлэлээн ааспыт үтүө кэмнэрин, кинилэр саҕалаабыт саҕалааһыннарын билиҥҥи кэлэктиип өрө дабайыылаахтык салҕыыр. Айарга-тутарга, үлэлииргэ-хамсыырга бары усулуобуйаны олохтообут Горнай улууһун эрэдээксийэтин урукку салайааччытыгар, аҕатыгар Василий Ильичка, үгүс кэмҥэ үлэлээбит биир идэлээхтэригэр, бэтэрээннэригэр махталлара муҥура суох. Быйыл «Үлэ күүһэ» хаһыат 75 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйүн күргүөмнээхтик бэлиэтиэҕэ.
Лена Петрова: харса суох үлэлиэххэ эрэ наада
2022 сыл ахсынньытыттан «Ньурба – Огни Нюрбы» хаһыат эрэдээктэринэн ананан, бэрт таһаарыылаахтык, сатабыллаахтык олохтоох кыыс Лена Петрова салайан олорор. Улуус хаһыатын салайбыта үһүс сылыгар үктэннэ. Эрдэ хаһыат эйгэтигэр үлэлээбэтэх эдэр киһи бу хайысханы эмиэ да уустук, бииринэн сонун, саҥа сүүрээн быһыытынан ылынар.
Историяны билиһиннэрэр буоллахха, «Ньурба» хаһыат 1937 сыллаахтан тиһигин быспакка тахсар. Бастаан «Кыһыл сулус», «Коммунизм суола», «Ньурба», «Огни Нюрбы» диэн ааттанан, 700-тан тахса ахсаанынан, икки тылынан, 12 балаһанан нэдиэлэҕэ биирдэ икки тылынан бэчээттэнэр. 80-с сылларга 5000 тыһыынча ахсаанынан бэчээттэммитэ биллэр. Күн бүгүн хаһыакка 9 үлэһит айымньылаахтык үлэлиир. Кэлэктиип 1987 сылтан тохтоло суох үлэлии сылдьар уопуттаах суруналыыстарынан киэн туттар.
Лена Ивановна 1987 сыллаахха Ньурба улууһун Маарыгар күн сирин көрбүтэ. Алын сүһүөххэ Маар, 8 кылааска диэри Антоновка орто оскуолаларыгар, 9 кылаастан Ньурбатааҕы техническэй лицейгэ ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. 2005 сыллаахха оскуолатын бүтэрээт, ХИФУ филологическэй факультет суруналыыстыка кафедратыгар үөрэммитэ.
«Оҕо эрдэхпиттэн көһө сылдьан үөрэммит буоламмын буолуо, дьону кытары билсэ, алтыһа, саҥа сүүрээҥҥэ түргэнник киирэргэ үөрэммитим. Билигин толкуйдаан көрдөхпүнэ, алын сүһүөхтэн саҕалаан бастыҥ учууталларга, преподавателлергэ үөрэммит дьоллоох эбиппин. Суруналыыстыка өттүнэн барарым кыра эрдэхпиттэн биллэр эбит. 3-4 кылаастан саҕалаан саха классиктарын ааҕан барбытым. Амма Аччыгыйа «Сааскы кэмиттэн» саҕалаан, Николай Якутскай «Төлкө», онтон «Сурук» романнарын биир сайын ааҕан бүтэрбиттээҕим. Билигин оҕолору наһаа өр төлөпүөҥҥэ олорумаҥ диэн буойар буоллахпытына, ол саҕана ийэм наһаа өр кинигэ ааҕыма диир этэ. Тоҕо диэтэххэ, саҕалаатым да бүтэриэхпэр диэри суорҕан анныгар фонаригынан сырдатынан, ис-испиттэн умсугуйан ааҕарым. Айымньыны ааҕан баран хайаан даҕаны аны түмүк оҥорор идэлээх этим. Хас биирдии дьоруойу сүрэхпэр чугастык ылынарым. Маны тэҥэ, кыра брошюралары бэйэм илиибинэн тиһэн оҥорорум, билигин санаатахха — комикстар эбит. Уруһуйдаан, тиэкиһин айан суруйан, эргэ тэтэрээт туттарыгын көтүрэн, саҥаттан туттаран дьоҕус кинигэ оҥорорум. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан араас тэрээһиннэри ыытан, литературнай куруһуокка сылдьан, саҥарар, суруйар бэлэм киһи чопчу суруналыыстыкаҕа туттарса кэлбитим уонна баҕам хоту тута үөрэхпэр киирбитим. Суруналыыс буолбатаҕым буоллар диэн санаа хаһан даҕаны миэхэ киирбэтэҕэ. Син-биир бу эйгэҕэ эриллэ сылдьыам этэ дии саныыбын. Уонча сыл өрөспүүбүлүкэтээҕи «Киин», «Тэтим» араадьыйаларга Дьокуускайга үлэлээбитим. Үлэбин олус сөбүлүүрүм, үөрэ-көтө барар этим. Баҕар, тэлэбиидэнньэҕэ да холонон көрүөм эбитэ буолуо. Онон син-биир хаһыат, араадьыйа эбэтэр күөх экран суруналыыһа буолуом этэ. Онон оҕо эрдэхпиттэн туох идэлээх буоларбын билэн, сыал-сорук туруорунан, идэбин сөпкө баһылаан сылдьабын дии саныыбын. Аан бастаан эрэдээктэринэн үлэлии кэлэрбэр олус долгутуулаах этэ. Сөпкө ыйан-кэрдэн, сүбэлээн-амалаан, бэчээт эйгэтин билиһиннэрэн, билигин үлэһиттэрбин кытта биир дьиэ кэргэн курдук үлэлии сылдьарбытыттан олуһун үөрэбин», – диэн эдэр салайааччы санаатын үллэстэр.
Эдэр эрэдээктэр ситиһиитэ
«Ньурба — Огни Нюрбы» хаһыат нэдиэлэҕэ биирдэ куорат алта маҕаһыыннарынан тарҕанан, интэриэһинэй сонуннардаах буруолуу сылдьар хаһыат атыыга хамаҕатык барар. Күн бүгүн кэлэктиип былааҥа киэҥ, инникитин сурунаал, кинигэ оҥоруутугар ылсан, бу эйгэҕэ хорутуулаахтык үлэлиир улахан сыал-сорук турар.
Кэлэктиип аҥардас кумааҕы хаһыатынан эрэ муҥурдаммакка, кэм ирдэбилинэн куйаар ситимин эмиэ кыайа-хото баһылыыр, сурутуу дэкээдэтигэр араас аахсыйалары, тэрээһиннэри ыытар. Сойбот сонуннаах улуус хаһыатын өрөспүүбүлүкэ ыраах улуустарыттан үгүс ааҕааччы сурутар. Дьону тардар сыалтан, электроннай хаһыат ис тутула кыраһыабай, дьэрэкээн өҥнөөх буолбута — ааҕааччылары үөрдэр. Куйаар ситимин хаһыата анал күлүүстээх, сурутааччыга хаһыаты кытары пароль ыытыллар (алта киһиэхэ биир пароль). Бу — эрэдээктэр мындыр толкуйунан ситиһиллибит хардыы буолар.
«Инникитин былаан элбэх, киэҥ, киһи кыайбатаҕа диэн суох. Баҕа кыайар, сүрэх уйар буоллаҕына — кэмигэр табыллыа дии саныыбын. «Лучше сделать и пожалеть, чем не сделать и всю жизнь жалеть» — диэн этиинэн сирдэтинэбин. Кэм-кэрдии көрдөрүө, харса суох үлэлиэххэ эрэ наада», — диэн инникигэ бэрт дириҥ толкуйдардаах, чахчы үгүһү кыайар-хотор кыахтаах Лена Петрова санаатын тиэрдэр.
Эдэр салайааччы Лена Петрова 2023 сыллаахха Ньурба улууһун баһылыгын Гранын кыайан, доруобуйаларынан хааччахтаах оҕолорго анал остуоруйалары айан оҥорбута. Ол үбүнэн эрэдээксийэҕэ бэчээттиир тэрил ылыллыбыта. 2024 сыллаахха иккиһин СӨ Ил Дарханын Гранын кыайан, сахалыы тыллаах Ньурба улууһун төрүттэниитин туһунан комикс оҥоро сылдьар. Суруналыыстыка эйгэтигэр 2007 сылтан үлэлээбитэ сыаналанан, бүгүн Бэчээт туйгуна үрдүк наҕараадаҕа тигистэ.
Чахчыта даҕаны, суруналыыстыкаҕа сүрэҕэ суох, суругу-бичиги, билиини, үөрэҕи, бар дьону ахсарбат киһи үлэлээбэт. Бу бүгүн сырдаппыт суруналыыстарым — «Сахабэчээт» тэрилтэтэ тумус туттар үлэһит сүрэхтээх, чахчы бэйэлэрин идэлэрин таптыыр, эргиччи баһылаабыт үтүө дьоно. Түгэнинэн туһанан, хаан-уруу кэллиэгэлэрбин сокуоннай бырааһынньыкпытынан — Бэчээт күнүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин, суруйар бөрүөҕүт сыппаабатын! Саха бэчээтэ сайдарын туһугар далааһыннаах үлэни өрө тутуох!
Өссө ааҕыҥ
Балаһа Баһылай: “Суруйар үлэ – дьиэни тутан дьэндэтэр курдук судургу буолбатах”
Читайте нас в:
