«Болот моһуогуруулара» (кэпсээннэртэн быһа тардыы)

Дьэ онон Болот Дьэкиим кинээскэ саах күрдьээччи уол буолан хаалла. Киниэхэ Дьэкиим икки киһи курдук көстөр. Бииринэн кини – кинээс. Ол өттүнэн Болот кинини уруккуттан билэр. Кинээс батталын-атаҕастабылын тайах маһыгар тиийэ амсайда. Иккиһинэн, Дьэкиим – баай. Ити өттүнэн Болот кинини эмиэ билэр курдук саныыра, ол ситэтэ суох эбит. Дьэкиим батталлаах баайдартан саамай кэччэгэйдэрэ уонна ымсыылара эбит. Онон Болот дьиҥнээх «түүлээх ытыска» түбэстэ. Аһын-үөлүн барытын хатыы, күлүүскэ тута сылдьарын ааһан, барытын кэмнии, мээрэйдии сылдьар тойон эбит.

Дьахталлар сарсыарда эрдэ туран ынахтарын ыан, үүтү чабычахха кутан чалымнаталларын кытта, Дьэкиим аттыларыгар субу бэкис гыммы-та баар буолар эбит. Ол кэлэн туос иһиккэ уон араас кэрдиистээх, кэрчиктээх мээрэй маһы түһэрэн, кэмнээбитинэн барар. Мантан кыра эмэ да көҕүрүө, энчириэ суохтаах, онтон атын буоллаҕына, били тайах мас даҕаны үлэлээн бардаҕына көҥүлэ эбит. Хата, ол оннугар кини хамначчыттара төһө аччыктыылларын, ааһалларын-туоралларын – хата, ол туһунан кини төбөтө ыалдьыбат эбит.

Күһүнү уонна кыһыны арыый аһаран иһэн, сааһыгар кэлэн хамначчыттар, урукку куолуларынан, ааһан-туоран бардылар. Болоту, букатын иэдэйиэх киһини, Огдооччуйа кистии-саба тутан, тар сыыһа, үөрэ эҥин бэрсэн абырыыр.

Дьэкиим хаһаас аһа барыта мээрэйдээх. Кини обургу өтөр-өтөр ампаарыгар тахсан тарын-хайаҕын арааһын мээрэйдээн киирэр. Оччолорго хамначчыт дьахтарга улахан суостаах кэм үөскүүр. Кыра эмэ итэҕэстийбит, энчи тутуллубут буоллаҕына, ампаар иһигэр уон ыт охсуһан эрэриттэн итэҕэһэ суох маргыар түһэр. Оччоҕо Дьэкиим эһэтэ киирдэҕэ диэн буолар. Биирдэ били кистии-саба симэлийэр тар улаханнык итэҕэстийэн хаалбыт этэ.

– Тарбыт көҕүрээн хаалбыт, аныгы мээрэйгэ тойон кыайара буолуо, – диэн дьахтар Болокко сибигинэйдэ.

Дьэкиим аһы хайдах мээрэйдиирин Болот көрөр этэ. Мээрэй маһа сөп түбэстин да ааһа турааччы. Кырдьыга да, хайа ампаар муҥунан аһы түөрсэ, эргитиһэ туруой?

– Оттон аллараа өттүгэр мууста-хаарда тибэн, көтөҕөн биэр да сөп буолуо, – диэтэ уол. Хамначчыт дьахтар Болоттуун иккиэ тахсан көҕүрээбит тары, хайаҕы «өрө көтөҕөн» биэртэлээтилэр.

Киэһэлик Дьэкиим мээрэй мастарын Болокко сүктэрэн, хамначчыт дьахтары иннигэр үүрэн, ампаар диэки тайаҕар тирэнэн, кыыкырдыы турбута. Хамначчыт дьахтар, төрүт да аанньа аһаабат эрэйдээх, сирэйэ кубарыйан хаалтын, күлүүһү аһыытыгар тарбахтара титирэстээн мөх-сөн ылбыттарын Болот көрөн ааспыта. Онтон Болот бэйэтэ эмиэ этин сааһа аһыллымахтаан ылбыта.

Дьэкиим тайаҕын туппутунан ыараан-дьиппиэрэн киирэн, ампаар хаба ортотугар олорунан кэбистэ. Билигин кини аата эрэ киһи, оттон дьиҥэр эһэтэ киирэн олорор. Ханна эрэ ыраах, көхсүн иһигэр ол «эһэ» уһуктан эрэрэ чахчы. Ону одуулаһар, иһиллиир бокуой суох. Болот мээрэйдээн, кэмнээн киирэн барда.

– Үһүс кэрдиис… сэттэ кэрдиис кэрдиис аҥаара, оруобуна, бэһис кэрдиис! – уол саҥата чаҕылла түһэр.

Дьэкиим тугу да хардарбат. Саҥата суох көхсө эрэ буугунуур. Кинилэр ол курдук били «көтөҕүллүбүт» астарга тиийэн кээлтэрэ.

– Оруобуна аҕыс кэрдиис кэрдиис аҥаара! – диэн баран, кырдьык, бэйэҥ көрөн астын диэбиттии, Болот мээрэй маһын чороччу анньан баран, турунан кэбиспитэ.

Ас барыта оннунан турар, көҕүрээбэтэх буолла. Эһэтэ киирэн иһэн арыый ааһан барбыт Дьэкиим тайаҕын тыаһа аан диэки лоһугуруу турбута. Алдьархай ааһа барбыта. Улахан сүгэһэри санныттан түһэрбиттии, дьон өрө тыыммыттара. Онтон аан боруогун атыллыахча буолан иһэн, Дьэкиим кэнниттэн батыһан иһэр дьахтарга эргиллибитэ.

– Арба, били күһүн кэһиигэ кэлбит түөрт чоҥку ханнаный? – диэн бэрт хатыылаахтык ыйытта тойон.

Ити букатын умнан кэбиспит сүтүгүн Дьэкиим өйдөөн, сөргүтэн таһаарбытыгар, «барыта этэҥҥэ ааста» диэн чэпчии саныы испит дьахтар мух-мах бараахтаата. Хайыы-үйэҕэ мэлийэн хаалбыт чоҥкулары кини хантан хат эргитэн, «түүлээх ытыска» төннөрүө этэй?

– Чоҥку ханна барда диибин! – дии-дии, кинээс бардьыгынаан, ыган-түрдэрэн киирэн барда.

– Бэйэм сатаан билбэтим! – дии-дии, Огдооччуйа умса туттан, харахтарын кистии, тоҥ сиргэ тимиччи көрө сатаата.

– Билбэт буолумуна, кубулҕат! – диир көбүө былаастаах хаһыы субу дьахтар кулгааҕын үрдүгэр бардьыгынаата, бэйэтэ буоллаҕына салгына тиийбэттии тыын быһаҕаһынан тыыммахтаата.

Ыксабыл буолла. Били саҥа оҥоһуллубут тайах мас чараас таҥастаах дьахтар эрэйдээх көхсүгэр, төбөтүгэр түһээри субу өрө күөрэйдэ.

Маны барытын көрөн турар Болот хамначчыт дьахтары олус диэн аһына санаата уонна, туох да үксү толкуйдуу барбакка, буруйу бэйэтигэр ылынарга сананна. Киһини быыһыыр омунугар кини икки ардыларыгар ыстанан киирдэ.

– Мин… мин билэбин! – диэтэ уол быһа-бааччы.

– Мин даа?! – диэн баран, уол кэлбитэ эмискэтиттэн уонна билиммитэ кэбэҕэһиттэн сөхпүт курдук, тойон өрө көтөхпүт тайах маһын тоҥ сиргэ «лик» гына ыга баттаата.

– Мин ылбытым.

– Эн? Эмиэ эн?

Эмискэ быыһаммыт хамначчыт дьахтар арыый кэннилэрин диэки тэйэн биэрдэ, сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньанар куолута. Икки эр дьон, кинээстээх Болот, утарыта турсан хаал-лылар. Кинээс, тылыттан матан хаалан баран, өрө бабыгырыы түстэ уонна уолу уолугуттан бобо харбаан ылан, субу аан холуодатыгар үлтү сабыах курдук өрө көтөҕөн таһаарда. Болот ирим-дьирим буолбут харахтарыгар Уордаах Дьэкиим сирэйэ хас эмэ буолан көһүннэ, онтуката сөрүү тардан хаалбыт, биирэ бииртэн ынырыкка дылы.

– Сиэбитиҥ дуо, сиэхсит, этэ тарт! – диэн баран, ампаар истиэнэтигэр уолу ыга аста.

– Суох, сиэбэтэҕим, – нэһииччэ ыган саҥарда Болот.

– Оччоҕо хайаабыккыный, хара баранаак?

– Үөһээ, ампаар үрдүгэр бырахпытым.

– Ампаар үрдүгэр?.. Чэ, оччоҕо онтукайгын сибилигин булан, түһэрэ тарт! – диэн баран уолу саҕатыттан кытаахтаата уонна ампаар үрдүгэр тахсар соҕотох биир кирилиэс баарыгар аҕалан, өрө үтэн кэбистэ, бэйэтэ кирилиэс анныгар, ханан да куоппат гына, бүөлүү олорунан кэбистэ. – Хара ыт баара, булуоҥ суоҕа да, бэйэҕиттэн бэйэҥ хоргутаар.

Болот, быстыа дуо, кирилиэс устун өрө ыттыбытынан барда. Кини дьэ түбэстэ быһыы-лаах, атын ханан да куотар сирэ суох, онон, хай-дах быыһаныан кыайан булбакка, үөһэ тахсан мээлэ сыа хаары тэбиэлии оонньуу сырытта. Чоҥку ампаар үрдүгэр буолбатаҕын, ол оннугар минньигэс бэйэлээх силии оһоҕоско киирэн буспута быданнаабытын кини бэрт үчүгэйдик билэрэ.

Чоҥкуну буолбатах, хайдах быыһанар суолу сыа хаар анныттан хаһан таһаарыах киһи курдук, үлэлэһэ сатыы сырытта Болот.

Тойоно буоллаҕына аллара, кирилиэс төрдүн былдьаан баран, сүгүн олорбот, дөрүн-дөрүн хаһыытаан ыйытар уонна саанар: чоҥкуну булбатаҕына, уол бэйэтин чоҥкутун охсон ыкка быраҕыах, бэйэтин буоллаҕына иһинээҕэр таһын сымнаҕас оҥоруох, тугун да ордорбокко үлтү тэпсэн кэбиһиэх буолар, ол да кэннэ иллэҥ баҕайы киһи арааһы оҥоруох буолара, саанара-куттуура кэмнээх буолуо дуо?

– Хаар тибэн кэбиспит, көрдүү сатыыбын, – диир Болот үөһэттэн.

– Була тарт, мин манна уһун күнү быһа кэтээн олоруом үһү дуо? – диир кинээс аллараттан.

Ол сылдьан арай Болот атаҕа, кырдьык, хаар анныгар туохха эрэ кэлэн иҥнэ түстэ. Хаһан таһаарбыта, эргэ сыарҕа ылахтара буоллулар. Балары куһаҕан харахтаах киһи ыраахтан чоҥку диэн сөп эбит. Болот, туох да үгүс толкуйа суох, хас да ылаҕы ылан, ыраах, оҕуруот нөҥүө, кыыраталаата.

– Аһыйбыт чоҥкуларыҥ бу бааллар, мэ, ылаттаа, бэлэскэр туора бырах, ыстаабакка ыйыһын, обоккун-соллоҥҥун дьуххарт! – дии-дии, Болот хаһыытаан бытарытта.

– Доҕоттоор, кырдьык даҕаны, бу баранаак, маҕайкаан аллаах баара, үөһэ таһааран хаһаана сытыарбыт эбит дуу, тугуй? – диэн кигинэйбэхтээтэ «эһэ» уонна орҕостон туран, «чоҥкуларын» өрүһүйэ, оҕуруот аанын диэки ыадахаччыйа турда. Хаһан кини оҕуруот аанын эргийэн талахтарга тиийиэр диэри Болот, кирилиэһи таҥнары сурулаан түһэн, дьиэни былдьаста.

Дьэкиим уолу өр көрдөөн булбута. Уол ханан эрэ эргийэн кэлэн оронугар утуйан хаалбыт этэ. Дьэкиим туох да саҥата суох үрүҥ дьиэтин диэки сүөдэҥнии турбута.

Николай Заболоцкай–Чысхаан