«Болот моһуогуруулара» (кэпсээннэртэн быһа тардыы)

Болот тугу эрэ түһүү сыттаҕына, киһи күүскэ соҕус ибигирэтэн уһугуннарда. Кини маҥнай ханна баарын, тугу гына бу билбэт сиригэр кэлэн, өрбөҕү сыттанан утуйа сытарын кыайан өйдөөбөтө.

– Чэ, тур, туруоҥ үһү, ыҥыттараллар, – дии-дии, Огдооччуйа уһугуннара турар эбит.

Болот ханна баарын уонна манна тоҕо баар буолтун дьэ өйдөөтө уонна, саҥардыы өндөйөн туран эрдэҕинэ, үрүҥ дьиэ аана эмискэ тэлэллэн хаалла. Болот ол хоту эргиллэ биэртэ – доҕоор, тайаҕын туппутунан били баҕайы орҕостон тахсан иһэр эбит ээ. Болот кинини көрөөт биллэ. Кыыһырбыт омунугар кытаран, үллэн хаалбыт, мунна буугунас, айаҕынан сатаан саҥа тахсыбат буолбут.

– Ма-ма-ҕай-каан аллаах, от-ттон т-т-түбэһэр күннээх э-эбиккин ээ! – диэтэ да, кэлэн, бабыгырыы түһээт, тайаҕынан, били сэрэйбит курдук, уолу төбөтүн сиигинэн мииннэрдэ.

Бөлүүн төһө эмэ үлэлэһэ, кистээн кэччийэ сатаабытын, ыксаан, тамты умнан кэбиспит Болот муҥнаах, «өллүм» дии санаата уонна аргыый кыҥнас гынан аһаран биэрбитэ, тайах мас кини даллаҕар кулгааҕын сиирэ-халты солоон, санныгар кэлэн сырбатта уонна икки аҥыы «харк» гынан хаалла. Болот «өллүм» диэн хаһыытаабытынан сонно турбут сиригэр сууллан түстэ.

Тайах маһа тосту ыстаммыта кэбирэҕиттэн бэркиһээбит уонна уол часкыйбытыттан өмүттүбүт Дьэкиим, киһи эрэ буоллар, чуумпуран, «киһини өлөрдүм дуу, тугуй» диэн, аллара төҥкөйөн көрдө. Болот сирэйэ бүтүннүүтэ хаан-сиин буолан хаалбыт, өлбүт курдук, тыыммакка да, чыпчылыйан да көрбөккө тыылыы тэбэн сытар эбит. «Бу баҕайы өлбүт ээ, быһыыта», – диэн куттана санаата тойон уонна, тайах маһын аҥаарын ыһыктан кэбиһээт, үрүҥ дьиэтин былдьаста.

Өллүм диэн толкуйдаан сыппыт Болот аргыый хамсаан, көбүөхтээн кэлбитигэр, муннукка саһан турбут Огдооччуйа сүүрэн кэлэн уолу өҥөйөн көрдө.

– Хайа, хайдаххыный? – диэн аргыый аҕай уолтан ыйытта.

– Өллүм быһыылаах, аан дойду, күн сырдыга, быралыйар бырастыы! – диэтэ Болот.

– Туоххун ордук кыайда?.. Били кэччийэн көрбүтүҥ эмп буолбатах буоллаҕа дуу?

– Өстүбэһи, оннуктаах этибит дуу?! – уол өлбүтүн-тыыннааҕын билинээри, хараҕын чыпчылыҥнатта. Бу өйдөөтөҕүнэ, тайах мас тосту ыстанан эрэр этэ. Оччоҕо кини өлбөтөх эбит. Кулгааҕа эрэ аһыйар, көр, хаан буолбут уонна санна дьаралыйар.

– Халымыр соҕус быһыылаах дуу, хайдаҕый? – диир Болот.

Огдооччуйа, уол бааһын көрөн, куобах тириитин уокка кэриэрдэ охсор уонна кулгааҕар саба биэрэр, ону таһынан саал былаатынан үллэччи эрийэн кэбиһэр.

– Чэ, билигин хамсаабакка сыт, төһө кыайаргынан ынчыктаа. Тойон, дьиҥэр, улахан куттас уонна уора аастаҕына, тута сымныыр үгэстээх, аны тыытыа суоҕа, – диэтэ дьахтар.

Кини сүбэтин ылынан, Болот туох да тулуйбат улахан ынчыгын түһэрдэ. Туораттан истибит киһи уолчаан муҥнаах өлөн эрэр диэн сөп эбит.

Ити кэнниттэн Огдооччуйа, тойоҥҥо киирэн, Болот «чэчэгэйэ дэҥнэнэн» арыый өлө сыспытын, «төбөтө бүтүннүү үллэ иһэн хаалбытын» улаханнык куттаммыт киһи быһыытынан бөтүөхтүү-бөтүөхтүү кэпсээтэ. Тиһэҕэр, уолга мииннээн сиҥэ сыыһа иһэрдэргэ, күһүҥҥү идэһэ ынах толунньаҥын буһаран тиниктэтэргэ көҥүллэтэн таҕыста. Дьэ ол курдук нэдиэлэ кэриҥэ Болот ыалдьар үлэлэннэ.

Огдооччуйа эппитин курдук, Дьэкиим, уора тахсан, «уолу өлөрдөҕүм, эппиэккэ тардыллар киһи буоллаҕым» диэн улаханнык куттаммыта. Төһө-хачча бэрик биэрэн ордуохтааҕын дуу, суоҕун дуу ааҕына сатаабыта. Онуоха баара, уолчаан олус бөҕө киһи буолан биэрэн, тыыннаах хаалан, кинини ордук-хоһу түбүктэн өрүһүйдэ. Кэнники, Болот тиллибитин кэннэ, уолу бэйэтэ «үөрэтиэх» буолан, дьиэтигэр төнүннэрбэккэ, хамначчыт, ынах сааҕа күрдьээччи уол оҥоһунна.

– Сыһыйа түстүн, өлбүт киһинэн суол ыйдарбат буоллун, – дии санаабыта кинээс иһигэр.

Николай Заболоцкай–Чысхаан