Тайах мас (кэпсээн)

«Болот моһуогуруулара» (кэпсээннэртэн быһа тардыы)

Сыралҕаннаах сылаас сайын кэнниттэн, куолутунан, көрдөөх-нардаах күһүн көтөн-мөҕөн кэлбитэ. Үтүө айылааҕа буоллар, билигин оскуола аһыллан, Болот бэһис-алтыс кылааска үөрэнэн, өрөгөйдөөн эрэр буолуох эбит. Ол оннугар, былыргы хараҥа үйэҕэ төрөөбүт буолан, Болот үөрэх үтүө быйаҥыттан буукуба аҥаарын да саҕаны үллэстибэккэ, Уордаах Дьэкиимҥэ тутуллан барда. Кинээс кинини бэйэтэ «үөрэтиэх» буолбут.

Тиийбиттэрэ, Дьэкиим дьиэтигэр суох эбит. Сылайбыт, сырата быстыбыт уонна олус диэн аччыктаабыт уолчааны хара дьиэҕэ, хамначчыттар олорор сирдэригэр, көтүтэн түһэрдилэр. Куһаҕан, илдьиркэй таҥастаах хатыҥыр дьахтар киниэхэ куһуога суох сылбаххай чэй кутан биэрдэ.

Уолчаан, утаппыт киһи быһыытынан, ол чэйи үрэ-үрэ иһэн бурулаппахтыы олордо. Хамначчыт дьон тутуллан кэлбит Болоту одууласпахтаан ылаллар.

– Минньигэс да чэйдээх ыалга кэлбит эбиппин! – диэн баран, Болот, өссө иһээри, чааскытын дьахтар диэки аста.

– Ылыҥ истиҥ, киһигит, хата, үгэх иччитин саҕа буолан баран, үгэлээх олорор!

– Бэйи, уолчааннара хата борбуйун көтөҕөрө буолбут, ол иһин сүгүн сылдьыбат эбит! – диэн хамначчыттар Болоту хайгыыр саҥалара онтон-мантан бытарыйан иһилиннэ.

– Тукаам, эн мыыныма, барыбыт да аһаан олорор аспыт туома бэйэтэ да ситинтэн оччо ордуга суох, – диэн баран, Огдооччуйа (дьиэлээх дьахтар аата итинник эбит) ытыс хаптаҕайын саҕа хатан хаалбыт икки чаччаа сыыһын аҕалан, уол иннигэр ууран биэрдэ. Болот ону тэһитиэх киһи буолуо дуо, сонно тута ыстаан хачыгырата охсон кэбистэ.

Ити кэнниттэн Болот ыйыталаһан истибитэ, кинээс олус ыгым, буруйдуур киһитин тайах маһынан да мииннэрбитинэн барарын кэрэйбэт үһү. Хата, утуйа сытар киһини, аньыырҕаан, тыыппат үгэстээх эбит. Ону истэн баран Болот: «Аата муодата, арай эһэни оннук дииллэр», – диэн эбии дьулайа санаата.

Кинээс киириитигэр, Огдооччуйа сүбэтинэн, Болот утуйбута буолан хаалла. Кини бэйэлээх киирбитин уол суостаах тайах мас сиргэ эрчимнээхтик тирэммэхтиир тыаһыттан сэрэйэн билбитэ. Саҥаран-иҥэрэн, уотунан умайан, ордоотоон киирбитэ буруйдана кэлэ сытар киһи истиэҕэр, кырдьык, дьулаана сүрдээх этэ, хайдах эрэ арҕахтаах эһэ, субу ыстанан тураары, ардьыгынаан эрэрин өйдөтөрө. «Дьиҥнээх эһэ эбит!» – дии санаата уолчаан. Болот кэлбитин истэн баран, «эһэтэ» тугу эрэ убахтаан, тутан эрэр курдук буолбахтаата. Онтон тайах тыаһа субу лиһигирээбитинэн тиийэн кэлбитигэр, уол иһигэр: «Күн сирэ, бырастыы!» – дии санаата уонна оронугар чиҥии-чиҥии сытта.

– Бу сытар дуо ол ороспуой? – диэн «эһэ» субу үрдүгэр кэлэн саҥарда.

– Утуйа сытар, – диэтэ Огдооччуйа аргыый, симик куолаһа.

– Аньыы, ол эмиэ тугай? – диэн хомойдо кинээс саҥата.

– Ыраахтан сатыы хааман олус илистибит быһыылаах, – диэн намырата сатаата Огдооччуйа.

– Илистибит буола-буола, туох аанньа киһиэхэ дылы. Бэйи, утуйан оҥторон эрдин, илистибитин үчүгэй аҕайдык таһааран бэриллиэ. Оттон эн аһыммыта-араастаабыта буолан кубааскайданан көр эрэ, бэйэҕин кэһэтиэм…

Ити сааныыны истээт, дьахтар саҥата суох бараахтаата. Тайах мас тыаһа буоллаҕына ыраах ханна эрэ талыргыы турда.

Бу киэһэ бэрт өргө диэри Болот «уһуктубата». Онуоха эбии кинээс бэйэтэ даҕаны бүгүҥҥү түбүгүттэн илистэн (ыаллартан кур иэһин хомуйа-рыгар сырата бараммыт!) эрдэ өттүгэстээтэ.

Тойон утуйбутун билэн баран, Огдооччуйа кистээн хааһы сыыһа буһаран, иһит түгэҕэр кутан чалыгыратан аҕалан, Болоту аһатта. Уол Огдооччуйаҕа олус диэн махтанна. Сарсыҥҥы күн киниэхэ хайаан даҕаны уйан-хатан биллэр күнэ буолуохтаах, онно бэлэмнэнэн, арыый өл ылан хаалбыт ордук.

– Эн бастакы уоҕун-кылынын хайдах эмэ тулуйарыҥ буоллар… Көрөөт, тайах маһынан мииннэрэн кыайыа, – диир Огдооччуйа.

– Онтуката төһө модьута буолла? – диэн уолчаан ыйытар.

– Сыан, ыйытаахтыыгын ээ, кыраабыл уга диэн баар дуо! Онтукайынан сырбаттаҕына, тугу хоргутуоҥуй, тайаҕы да охторуон сөп. Оҥотторбута саҥардыы буолла. Урукку, эргэ тайаҕын саах күрдьээччи уол көхсүгэр тоһуппута, били Дьөгүөссэ муҥнаахха, билэриҥ буолуо… Уолу букатын иэдэтиэҕин, хата, өлбөт быаҕа, тайаҕа тостон ый-күн буолбута…

– Тыый, оччо күүскэ саайбыт бэйэтэ дуу?! – диэн Болот улаханнык чаҕыйда.

– Күүскэ буолумуна, харыстыа диэхтээтэҕиҥ дуу! – диэтэ дьахтар тохтуу түһэн баран. – Ол эрээри бэйэтэ да кэбирии сылдьар, өссө ким эрэ биллибэт гына кэччийэн дуу, кэрбээн дуу кэбиспит тайаҕа түбэһэн, тостон, уол эрэйдээҕи тыыннаах ордорбута дииллэр, баҕар, оннук киһи буолар оҥоруулаах барахсан эбитэ буолуо.

– Кырдьык оннук эбит… Оттон тойон бэйэтэ тайаҕа кэбирээбитин билбэтэх бэйэтэ дуу?

– Тоҕойуом, биһиги тойоммут көрөрүнэн мөлтөх, сорох ардына букатын даҕаны сабыллан хаалааччы уонна өс киирбэх буолан абырыыр үгэстээх, баччаҕа тиийиэххэ.

– Ок-сиэ, эдьиэй, билиҥҥи тайаҕын эмиэ ол курдук кэбирэтэн биэрбит киһи, – диэн баран, уол өрө тыынна.

– Сыан, оҕом барахсан тылын!.. Биллэҕинэ, киһини кыайыа буоллаҕа дии.

– Эдьиэй, оттон миигин букатын өлөрүө турдаҕа дии бүтүн тайах маһынан.

– Ой, өлөрүө, өлөрүө! – диэн өмүрэн ылла дьахтар. – Арай, онон барбах, холобурун кэриэтэ, сүбэлии таарыйа эттэххэ…

– Оннук-оннук, сүбэлии таарыйа, холобурун эрэ, эдьиэй, уоннааҕытын, баҕар, бэйэм да удумаҕалыам этэ.

– Оттон оннук буоллаҕына сэрэнэн, бэрт сытыы быһаҕы булан, тайах маһы биллэр-биллибэт гына кэччийэн, үөһүн аһара… эчи даа, айыы даҕаны тугу-тугу тыллаһан бардым! – диэн баран, хамначчыт дьахтар куттаммыттыы ол-бу диэки көрөттөөн ылла.

– Сөп-сөп, үөһүн аһара буолумуна, эдьиэй…

– Сыан, оҕом сыыһа, сөп буолаахтаан. Мин ити, барбах, холобурун эрэ этэбин.

– Эдьиэй, өйдүүбүн, мин да холобурун эрэ ыйытабын… Эн куттаныма, мин киһини уган биэрбэт үгэстээхпин.

– Оҕом, сөпкө этээхтиигин, аньыы даҕаны киһини уган биэрэр диэн баара дуо?

– Эдьиэй, эрэн, ол кэриэтэ миигин сүнньүбүн да үүттээтиннэр.

– Аньыы даҕаны!.. Аата, саҥардаҕыҥ сүрүккэтин! Тоҕойуом, сүбэлиирим кэриэтэ сүбэлээтэхпинэ, тайах мас ол кэччиллибит сирин биллибэт гына күлүнэн үчүгэй аҕайдык… Чэ, тоҕойуом, быһата маннык…

Инньэ диэн баран, Огдооччуйа төбөтүн уолчаан төбөтүгэр холбоон олорон, тугу эрэ өр сибигинэйбитэ…

…Саах күрдьээччи уолу, быыкаа арыы дуома сүппүтүн иһин буруйдаан, тайах маһынан сууттаабыт. Мас охсууну уйбакка төһө да тосту барбытын иһин, уолу улаханнык эмсэҕэлэппит, төрөппүттэрэ оҕустаах сыарҕанан кэлэн тиэйэн барбыттар. Ол кэнниттэн кинээс саҥа, өссө суон, чиргэл тайах маһы оҥорторон, хамначчыттарын систэригэр, көхсүлэригэр дөрүн-дөрүн ыаллаталаан ылыталыыр буолбута. Кырдьыгын кистээбэккэ эттэххэ, Огдооччуйаны даҕаны ол мас тумнубатах. Онон дьиэ иһинээҕилэр бука барылара даҕаны дьулайар, толлор мастара буолбут.

Болот итини барытын бэркэ чуумпуран уонна, кырдьыга, куйахата күүрэн олорон иһиллэстэ, абарда, сөхтө-дьулайда даҕаны.

– Мин эйигин урут, сураххыттан истэн, окко-маска ымньаммат мэник уолчаан буоллаҕа дии саныырым, онтукам сыыһа эбит, тылыҥ-өһүҥ олохтоох, киһи тахсыах киһитин кыайыах бэйэлэрэ буоллаҕа, – диэн баран, Огдооччуйа уолу кырыллыбатаҕа ырааппыт, тарааҕы билбэтэх адаархай баттаҕыттан сүр сымнаҕастык имэрийбэхтээн ылла.

Болот онтон улаханнык уйадыйда. Туора киһи итиччэ аһыныа дии санаабат этэ.

Уолчаан кыламаннарыгар эмискэ кылапач-чыһа түспүт харахтарын уутун, биллэримээри, мүлүр-халыр соттон кэбистэ.

Кинилэр ол курдук иккиэйэҕин умуллан эрэр көмүлүөк оһох иннигэр олорбохтоотулар. Онно көрдөххө, Огдооччуйа төрүт да ньимийэ сылдьар уостарын эбии быһа ытыран, уһун синньигэс хара-бараан сирэйэ тугу эрэ толкуйдаабыттыы, дьэбин уоһуйбут этэ. Болот харахтара умуллан эрэр оһох уотугар чаҕылыҥныы умайаллара.

Николай Заболоцкай–Чысхаан


Читайте нас в:

Тайах мас (кэпсээн)

«Болот моһуогуруулара» (кэпсээннэртэн быһа тардыы)

Сыралҕаннаах сылаас сайын кэнниттэн, куолутунан, көрдөөх-нардаах күһүн көтөн-мөҕөн кэлбитэ. Үтүө айылааҕа буоллар, билигин оскуола аһыллан, Болот бэһис-алтыс кылааска үөрэнэн, өрөгөйдөөн эрэр буолуох эбит. Ол оннугар, былыргы хараҥа үйэҕэ төрөөбүт буолан, Болот үөрэх үтүө быйаҥыттан буукуба аҥаарын да саҕаны үллэстибэккэ, Уордаах Дьэкиимҥэ тутуллан барда. Кинээс кинини бэйэтэ «үөрэтиэх» буолбут.

Тиийбиттэрэ, Дьэкиим дьиэтигэр суох эбит. Сылайбыт, сырата быстыбыт уонна олус диэн аччыктаабыт уолчааны хара дьиэҕэ, хамначчыттар олорор сирдэригэр, көтүтэн түһэрдилэр. Куһаҕан, илдьиркэй таҥастаах хатыҥыр дьахтар киниэхэ куһуога суох сылбаххай чэй кутан биэрдэ.

Уолчаан, утаппыт киһи быһыытынан, ол чэйи үрэ-үрэ иһэн бурулаппахтыы олордо. Хамначчыт дьон тутуллан кэлбит Болоту одууласпахтаан ылаллар.

– Минньигэс да чэйдээх ыалга кэлбит эбиппин! – диэн баран, Болот, өссө иһээри, чааскытын дьахтар диэки аста.

– Ылыҥ истиҥ, киһигит, хата, үгэх иччитин саҕа буолан баран, үгэлээх олорор!

– Бэйи, уолчааннара хата борбуйун көтөҕөрө буолбут, ол иһин сүгүн сылдьыбат эбит! – диэн хамначчыттар Болоту хайгыыр саҥалара онтон-мантан бытарыйан иһилиннэ.

– Тукаам, эн мыыныма, барыбыт да аһаан олорор аспыт туома бэйэтэ да ситинтэн оччо ордуга суох, – диэн баран, Огдооччуйа (дьиэлээх дьахтар аата итинник эбит) ытыс хаптаҕайын саҕа хатан хаалбыт икки чаччаа сыыһын аҕалан, уол иннигэр ууран биэрдэ. Болот ону тэһитиэх киһи буолуо дуо, сонно тута ыстаан хачыгырата охсон кэбистэ.

Ити кэнниттэн Болот ыйыталаһан истибитэ, кинээс олус ыгым, буруйдуур киһитин тайах маһынан да мииннэрбитинэн барарын кэрэйбэт үһү. Хата, утуйа сытар киһини, аньыырҕаан, тыыппат үгэстээх эбит. Ону истэн баран Болот: «Аата муодата, арай эһэни оннук дииллэр», – диэн эбии дьулайа санаата.

Кинээс киириитигэр, Огдооччуйа сүбэтинэн, Болот утуйбута буолан хаалла. Кини бэйэлээх киирбитин уол суостаах тайах мас сиргэ эрчимнээхтик тирэммэхтиир тыаһыттан сэрэйэн билбитэ. Саҥаран-иҥэрэн, уотунан умайан, ордоотоон киирбитэ буруйдана кэлэ сытар киһи истиэҕэр, кырдьык, дьулаана сүрдээх этэ, хайдах эрэ арҕахтаах эһэ, субу ыстанан тураары, ардьыгынаан эрэрин өйдөтөрө. «Дьиҥнээх эһэ эбит!» – дии санаата уолчаан. Болот кэлбитин истэн баран, «эһэтэ» тугу эрэ убахтаан, тутан эрэр курдук буолбахтаата. Онтон тайах тыаһа субу лиһигирээбитинэн тиийэн кэлбитигэр, уол иһигэр: «Күн сирэ, бырастыы!» – дии санаата уонна оронугар чиҥии-чиҥии сытта.

– Бу сытар дуо ол ороспуой? – диэн «эһэ» субу үрдүгэр кэлэн саҥарда.

– Утуйа сытар, – диэтэ Огдооччуйа аргыый, симик куолаһа.

– Аньыы, ол эмиэ тугай? – диэн хомойдо кинээс саҥата.

– Ыраахтан сатыы хааман олус илистибит быһыылаах, – диэн намырата сатаата Огдооччуйа.

– Илистибит буола-буола, туох аанньа киһиэхэ дылы. Бэйи, утуйан оҥторон эрдин, илистибитин үчүгэй аҕайдык таһааран бэриллиэ. Оттон эн аһыммыта-араастаабыта буолан кубааскайданан көр эрэ, бэйэҕин кэһэтиэм…

Ити сааныыны истээт, дьахтар саҥата суох бараахтаата. Тайах мас тыаһа буоллаҕына ыраах ханна эрэ талыргыы турда.

Бу киэһэ бэрт өргө диэри Болот «уһуктубата». Онуоха эбии кинээс бэйэтэ даҕаны бүгүҥҥү түбүгүттэн илистэн (ыаллартан кур иэһин хомуйа-рыгар сырата бараммыт!) эрдэ өттүгэстээтэ.

Тойон утуйбутун билэн баран, Огдооччуйа кистээн хааһы сыыһа буһаран, иһит түгэҕэр кутан чалыгыратан аҕалан, Болоту аһатта. Уол Огдооччуйаҕа олус диэн махтанна. Сарсыҥҥы күн киниэхэ хайаан даҕаны уйан-хатан биллэр күнэ буолуохтаах, онно бэлэмнэнэн, арыый өл ылан хаалбыт ордук.

– Эн бастакы уоҕун-кылынын хайдах эмэ тулуйарыҥ буоллар… Көрөөт, тайах маһынан мииннэрэн кыайыа, – диир Огдооччуйа.

– Онтуката төһө модьута буолла? – диэн уолчаан ыйытар.

– Сыан, ыйытаахтыыгын ээ, кыраабыл уга диэн баар дуо! Онтукайынан сырбаттаҕына, тугу хоргутуоҥуй, тайаҕы да охторуон сөп. Оҥотторбута саҥардыы буолла. Урукку, эргэ тайаҕын саах күрдьээччи уол көхсүгэр тоһуппута, били Дьөгүөссэ муҥнаахха, билэриҥ буолуо… Уолу букатын иэдэтиэҕин, хата, өлбөт быаҕа, тайаҕа тостон ый-күн буолбута…

– Тыый, оччо күүскэ саайбыт бэйэтэ дуу?! – диэн Болот улаханнык чаҕыйда.

– Күүскэ буолумуна, харыстыа диэхтээтэҕиҥ дуу! – диэтэ дьахтар тохтуу түһэн баран. – Ол эрээри бэйэтэ да кэбирии сылдьар, өссө ким эрэ биллибэт гына кэччийэн дуу, кэрбээн дуу кэбиспит тайаҕа түбэһэн, тостон, уол эрэйдээҕи тыыннаах ордорбута дииллэр, баҕар, оннук киһи буолар оҥоруулаах барахсан эбитэ буолуо.

– Кырдьык оннук эбит… Оттон тойон бэйэтэ тайаҕа кэбирээбитин билбэтэх бэйэтэ дуу?

– Тоҕойуом, биһиги тойоммут көрөрүнэн мөлтөх, сорох ардына букатын даҕаны сабыллан хаалааччы уонна өс киирбэх буолан абырыыр үгэстээх, баччаҕа тиийиэххэ.

– Ок-сиэ, эдьиэй, билиҥҥи тайаҕын эмиэ ол курдук кэбирэтэн биэрбит киһи, – диэн баран, уол өрө тыынна.

– Сыан, оҕом барахсан тылын!.. Биллэҕинэ, киһини кыайыа буоллаҕа дии.

– Эдьиэй, оттон миигин букатын өлөрүө турдаҕа дии бүтүн тайах маһынан.

– Ой, өлөрүө, өлөрүө! – диэн өмүрэн ылла дьахтар. – Арай, онон барбах, холобурун кэриэтэ, сүбэлии таарыйа эттэххэ…

– Оннук-оннук, сүбэлии таарыйа, холобурун эрэ, эдьиэй, уоннааҕытын, баҕар, бэйэм да удумаҕалыам этэ.

– Оттон оннук буоллаҕына сэрэнэн, бэрт сытыы быһаҕы булан, тайах маһы биллэр-биллибэт гына кэччийэн, үөһүн аһара… эчи даа, айыы даҕаны тугу-тугу тыллаһан бардым! – диэн баран, хамначчыт дьахтар куттаммыттыы ол-бу диэки көрөттөөн ылла.

– Сөп-сөп, үөһүн аһара буолумуна, эдьиэй…

– Сыан, оҕом сыыһа, сөп буолаахтаан. Мин ити, барбах, холобурун эрэ этэбин.

– Эдьиэй, өйдүүбүн, мин да холобурун эрэ ыйытабын… Эн куттаныма, мин киһини уган биэрбэт үгэстээхпин.

– Оҕом, сөпкө этээхтиигин, аньыы даҕаны киһини уган биэрэр диэн баара дуо?

– Эдьиэй, эрэн, ол кэриэтэ миигин сүнньүбүн да үүттээтиннэр.

– Аньыы даҕаны!.. Аата, саҥардаҕыҥ сүрүккэтин! Тоҕойуом, сүбэлиирим кэриэтэ сүбэлээтэхпинэ, тайах мас ол кэччиллибит сирин биллибэт гына күлүнэн үчүгэй аҕайдык… Чэ, тоҕойуом, быһата маннык…

Инньэ диэн баран, Огдооччуйа төбөтүн уолчаан төбөтүгэр холбоон олорон, тугу эрэ өр сибигинэйбитэ…

…Саах күрдьээччи уолу, быыкаа арыы дуома сүппүтүн иһин буруйдаан, тайах маһынан сууттаабыт. Мас охсууну уйбакка төһө да тосту барбытын иһин, уолу улаханнык эмсэҕэлэппит, төрөппүттэрэ оҕустаах сыарҕанан кэлэн тиэйэн барбыттар. Ол кэнниттэн кинээс саҥа, өссө суон, чиргэл тайах маһы оҥорторон, хамначчыттарын систэригэр, көхсүлэригэр дөрүн-дөрүн ыаллаталаан ылыталыыр буолбута. Кырдьыгын кистээбэккэ эттэххэ, Огдооччуйаны даҕаны ол мас тумнубатах. Онон дьиэ иһинээҕилэр бука барылара даҕаны дьулайар, толлор мастара буолбут.

Болот итини барытын бэркэ чуумпуран уонна, кырдьыга, куйахата күүрэн олорон иһиллэстэ, абарда, сөхтө-дьулайда даҕаны.

– Мин эйигин урут, сураххыттан истэн, окко-маска ымньаммат мэник уолчаан буоллаҕа дии саныырым, онтукам сыыһа эбит, тылыҥ-өһүҥ олохтоох, киһи тахсыах киһитин кыайыах бэйэлэрэ буоллаҕа, – диэн баран, Огдооччуйа уолу кырыллыбатаҕа ырааппыт, тарааҕы билбэтэх адаархай баттаҕыттан сүр сымнаҕастык имэрийбэхтээн ылла.

Болот онтон улаханнык уйадыйда. Туора киһи итиччэ аһыныа дии санаабат этэ.

Уолчаан кыламаннарыгар эмискэ кылапач-чыһа түспүт харахтарын уутун, биллэримээри, мүлүр-халыр соттон кэбистэ.

Кинилэр ол курдук иккиэйэҕин умуллан эрэр көмүлүөк оһох иннигэр олорбохтоотулар. Онно көрдөххө, Огдооччуйа төрүт да ньимийэ сылдьар уостарын эбии быһа ытыран, уһун синньигэс хара-бараан сирэйэ тугу эрэ толкуйдаабыттыы, дьэбин уоһуйбут этэ. Болот харахтара умуллан эрэр оһох уотугар чаҕылыҥныы умайаллара.

Николай Заболоцкай–Чысхаан



Читайте дальше