Таатта – саха тыына, өркөн өйө, уран тыла үөскээбит, дириҥник иҥмит ытык сирэ. Олоҥхо уутуйан үөскээн тэнийбит, уус уран литература төрүттэммит көмүс ньээкэ уйата буолар. Ону бэлиэтээн 2006 сыл кулун тутар 2 күнүн улуус баһылыга Протодьяконов Михаил Александрович бастакынан Тааттаҕа Олоҥхо күнүнэн биллэриэҕиттэн ыла сыллата улууска олоҥхо күнэ ыытыллар буолбута.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо Ассоциациятын Тааттатааҕы салаата 2013 сыллаахтан тэриллэн үлэлиир. Филиал үлэтин Анатолий Константинович Бочоруков салайан саҕалаабыта, онтон 2014 сылтан Изабелла Александровна Сивцева салайан үлэлэтэр. Таатта салаата өрөспүүбүлүкэҕэ олоҥхону үөрэтиигэ, үйэтитиигэ, тарҕатыыга, тэнитиигэ үлэтинэн инники күөҥҥэ сылдьар. Эргиччи араас хайысхаларынан ыытыллар үлэ сүрүн бырайыактарын туһунан Тааттатааҕы олоҥхо салаатын салайааччыта Изабелла Александровна Сивцева билиһиннэрэр.

— Үлэбит сүрүн сыалынан олоҥхону уонна олоҥхоһуттары үйэтитии, сахалыы өйү-санааны тарҕатыы, саҥа үйэ олоҥхоһуттарын таһаарыы, ытык өйдөбүллэр көмөлөрүнэн Айыы киһитин иитии буолар. Сыалы ситиһэр инниттэн бастатан туран, олоҥхо эйгэтин тэрийиигэ концепция оҥоһуллан эйгэ тутула бигэргэммитэ уонна эйгэ бары өттүнэн тэриллэригэр болҕомто ууруллубута.

Ол курдук олоҥхо эйгэтин тэрийэргэ иис-уус, ас-таҥас, ырыа-тойук, тыл-өс барыта эргийэр, бүттүүн кыттар бырайыактара оҥоһуллан олоххо киирбиттэрэ.

Нэһилиэгинэн түөлбэ олоҥхотун толоруу  күрэһэ

Маннык киэбинэн ыытыллар күрэһи “Таатта  улууһа” МО дьаһалтата, Улуустааҕы норуот айымньытын дьиэтэ, Тааттатааҕы Олоҥхо ассоциациятын филиала 2015 с. тэрийбиттэрэ.

Олоҥхо — норуот тылынан уус-уран айымньытын чыпчаала. Олоҥхо — саха  омук уус-уран тыллаахтара үтүмэн үйэлэргэ түмэн, чочуйан, нарылаан айбыт сүдү айымньылара. Олоҥхо тыла баайынан, ураты тутулунан, сиэдэрэй кэрэтинэн истибити эрэ барытын сөхтөрөр, умсугутар улуу күүстээх. Олоҥхо — фольклор бары көрүҥүн тута сылдьар, үс дойдуну ситимниир, үс-түүннээх күн соҕотоҕун да куолаан да толоруллар сүдү айымньыбыт буолар. Билиҥҥи кэмҥэ олоҥхону дьиэҕэ-уокка мустан олорон истии олус сэдэх көстүү буолар. Онон олоҥхо билигин сыанаҕа көрөөччүлэр иннилэригэр олорон, оонньоон толоруллар култуура биир көрүҥэ буолар.

Нэһилиэгинэн күрэхтэһии түөлбэ олоҥхотун толорууга, түөлбэ олоҥхоһуттарын үйэтитиигэ үлэни ыытыыга, түөлбэ олоҥхоһуттарын ытык малларын быыстапкатын тэрийэн бар дьон билиитигэр-көрүүтүгэр таһаарарга туһаайыллар.

Олоҥхону толорууга олоҕурбут ньыманан толоруу – ол эбэтэр олоҥхону куолаан толоруу – сэһэн төрдүн тутааччылаах, олоҥхо геройдарын араас дэгэттээх ырыаларын, араас матыыбынан толорооччулардаах буолара ирдэнэр. Манна саамай уустуга олоҥхоҕо сэһэн төрдүн тутуу буолар.

«Төрүт ситим» олоҥхону дьиэ кэргэнинэн олоҥхону толоруу күрэһэ

“Таатта  улууһа” МО дьаһалтата; Улуустааҕы норуот айымньытын дьиэтэ, Тааттатааҕы Олоҥхо ассоциациятын филиала, Ф.С.Аргунов аатынан Тааттатааҕы оҕо искусствотын оскуолатын Харбалаахтааҕы филиала 2018 с. тэрийбиттэрэ.

“Төрүт ситим” аата этэрин курдук, ким эмэ өбүгэтэ, ким эмэ төрөөбүт-үөскээбит силиһэ-мутуга, удьуора, ууһа туох эмэ үөскүүрүгэр олох, тирэх буолан, салҕанан барыытыгар суолта ууруллан ыытыллар.

Дьиэ кэргэнинэн толоруу — саха ыала былыр былыргыттан утуму ууһатар, удьуору салҕыыр ыччаттаах буоларга дьулуһара уонна баар бары билиитин, үтүөтүн, өбүгэлэрин үгэһин, сатабылын оҕотугар иҥэрэ сатыыра. Күннээҕи олох, итэҕэл, үлэ, айылҕа, киһиэхэ сыһыан, төрөппүт тус холобурун нөҥүө оҕо норуотун төрүт култууратын, төрөөбүт тылын үөрэтэн, өйүнэн-санаатынан өйдөөн, уйулҕатын ылынан улаатар. Дьиэ кэргэни олоҥхо эйгэтигэр сыһыаран, ситимнээх үлэни ыытан, олоҥхону толорууну сүрүннээн, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллиитин ситиһэр сыалтан дьиэ кэргэнинэн олоҥхону толорууга сүрүн болҕомто удьуор утумугар,  аймах-уруу төрүт ситимигэр ууруллар. Бу инниттэн оҕо төрөппүттэрин кытта бэйэлэрин удьуордарын төрүччүтүн үөрэтэллэрин таһынан ырытан көрөллөр, кинилэр төрүттэригэр төһө олоҥхоһут, тойуксут, ырыаһыт баар эбитин, итини таһынан кинилэр тус бэйэлэрин эрэ аймах   толорор майгыта хайдаҕын, хаһыс көлүөнэҕэ баарын-суоҕун, удьуор утум хаһыс көлүөнэттэн саҕаланарын үөрэтэн билэллэр. Дьиэ кэргэнинэн үс көлүөнэнэн толорууга болҕомто ууран кыттар буоллаҕына, оҕолор маннык үлэни бииргэ толорууга үөрэнэн инникитин даҕаны хайа баҕарар үлэни, кыһалҕаны, үөрүүнү-көтүүнү бииргэ, сүбэнэн оҥоро үөрэнэллэр, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһүүнү үөрүйэх оҥостоллор. Ол кинилэр инники олохторугар олук ууран бу аймах иллээх-эйэлээх сыһыаннаах буолууларын мэктиэтэ буолар.

Оскуоланы уонна Уһуйааны бүтэрээччилэр олоҥхону толоруулара

 “Таатта  улууһа” МО дьаһалтата; Улуустааҕы норуот айымньытын дьиэтэ, Тааттатааҕы Олоҥхо ассоциациятын филиала, Улуустааҕы үөрэх салаата оскуоланы уонна уһуйааны бүтэрээччилэр төрөөбүт тылларын-өстөрүн билиилэрин утумнуулларын туоһута олоҥхо толорон видеоҕа устан аҕа көлүөнэҕэ ыытыыларын тэрийэр сыаллаах 2019 с. олоххо киллэрэн ыыталлар.

Бу күрэскэ кыттааччылар сахалыы таҥастаах өйтөн түөлбэ олоҥхотун толороллор.

Олоҥхону устан үөрэх салаатыгар, норуот айымнньытын дьиэтигэр ыытыллар. Кыайыылаах нэһилиэк өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэһиигэ кыттар быраабы ылар.

«Таатта-такси», «Таатта дальнобой» суоппардарыгар анаан

2019 с. ыраах айан суоппардарыгар олоҥхо истиини аудио устууну оҥорон тэриллибитэ. Суоппардар дьиэ кэргэҥҥэ олоҥхону сэҥээриини тэрийбиттэрэ.

Хомуур олоҥхо

Балаҕан ыйын 8 күнэ, 2023 с. Чөркөөх музейын Моҕол ураһатыгар саха сэбиэскэй литературатын төрүттээбит суруйааччы, Саха судаарыстыбаннаһын тэрийсибит, уһулуччулаах политическэй диэйэтэлэ, суруйааччы  Платон Алексеевич  Ойуунускай төрөөбүтэ 130 сылын  көрсө  «Дьулуруйар Ньургун  Боотур»  олоҥхотун  истии түһүлгэтэ тэриллибитэ. Бырайыагы Өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ассоциацията, Таатта улууһун Олоҥхо филиала, улуустааҕы норуот айымньытын дьиэтэ иккис төгүл тэрийэллэр.

Самнастыбат саргылаах саха омук үйэлэргэ өлбөөдүйбэт үтүө-мааны албан ааттаах уола П.А.Ойуунускай кыра оҕо эрдэҕиттэн төрөөбүт-үөскээбит норуотун уус-уран тылын өһүн, олоҥхотун этигэр-хааныгар, өйүгэр-санаатыгар иҥэринэн улааппыта буолар. Кини олоҥхо туһунан  «Үүрүүттэн-үүрүүгэ, өлөр-өлбөт икки ардыгар сылдьыбыт саха норуотун улуу талааннаахтара, күүстээх тыллаахтара, айар илбистээхтэрэ, норуот олоҥхоһуттара хараҥа ыар олоххо сырдык ыйдаҥаны уматан норуоттарын өрүкүппүттэрэ, санньыйбыт санааларын саталаабыттара…

Хайа да омук сайдарыгар үрдээн тахсарыгар, ханна даҕаны кирилиэһин маҥнайгы үктэлэ буолара-норуот ырыата, норуот олоҥхото…» — диэн олоҥхоҕо дириҥник суолталаабыта.

Таатта олоҥхоһуттарын үтүө үгэстэригэр биһиктэнэн улааппыт Платон Алексеевич Ойуунускай ахтылҕаннаах  дойдутугар тахсан, ХIХ-ХХ үйэлэр быысаһыыларыгар уһулуччу баай, уус-уран тыллаах аатырар олоҥхоһуттары ыҥыртаан, олоҥхо киэһэлэрин тэрийэрин история чахчылара кэрэһииллэр. Ол үтүө түмүгэ «отут суол олоҥхоттон» түмэн суруйбут «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхото  буолар.

Бу үтүө үгэһи салҕаан, биллэр ааттаах-суоллаах олоҥхоһуттар мустан, «Хомуур олоҥхо» бырайыакка  кыттыыны ылаллара буолар. «Дьулуруйар  Ньургун Боотур» олоҥхону 9 ырыатын үллэстэн, ырыаларын-тойуктарын  толороллор. Быйылгы толоруу иккис төгүлүн Дьокуускай куоракка ахсынньы 13 күнүгэр учуонай-фольклорист, литературовед, филологическай наука кандидата, Россия Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх бэтэрээнэ, Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ, П.А. Ойуунускай аатынан СӨ Государственнай бириэмийэтин лауреата, СӨ Духуобунаһын академиятын академига, Россия суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ, Таатта уонна Чурапчы улуустарын бочуоттаах гражданина Сардана Платоновна Ойунская төрөөбүтэ 90 сылыгар ананар. Олоҥхону өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр чулуу олоҥхоһуттар Багардынов Александр Никифорович, Таатта улууһа, Попов Афанасий Николаевич, Таатта улууһа, Тихонов Петр Максимович, Николаев Алексей Николаевич, Таатта улууһа, Цой Людмила Константиновна, Таатта улууһа, Христофоров Анатолий Иванович, Чурапчы улууһа, Лазарева Сусанна Васильевна, Чурапчы улууһа, Никифоров Виталий Витальевич, Мэҥэ Хаҥалас, Ньургусова Яна Петровна, Нам улууһа, толоруохтара.

Олоҥхо ис хоһоонун ырытыыга үлэ

Олоҥхо ис хоһоонун ырытыы Былатыан Ойуунускай төрөөбүтэ 125 сылыгар «Якутская сказка – олоҥхо» айымньытын ырытыыттан саҕаламмыта. Анал бөлөхтөргө мустан этнография, тыа хаһаайыстыбата, үөрэх, медицина, итэҕэл, эйгэлэринэн тэриллэн бары өттүттэн көрөн ырытыы буолбута. Бастаан кыра бөлөхтөргө, онтон улахан түһүлгэҕэ тэриллибитэ. Араас идэлээхтэр кыттаннар дьон ырытыыга санаата кэлбитэ, сэргээбитэ. Дьэ ол кэннэ Былатыан Ойуунускай олоҥхотун, М.Н.Ионова-Андросова олоҥхолорун тиэмэлэринэн тыыран ырыппыппыт. Медицина доктора, педагогика кандидаттара, тыа хаһаайыстыбатын кандидата кыттыбыттара. Ырытыы түмүгүнэн сурунаал тахсан, үлэлэр бары бэчээттэммиттэрэ.

Нэһилиэктэринэн олоҥхо ыһыаҕын тэрийии

2018 с. олоҥхону киэҥ эйгэҕэ тарҕатар, олоҥхоһут аатын, айар үлэтин үйэтитэр сыаллаах былыргылыы ыһыах үгэһин тутуһан, олоҥхоһукка болҕомто ууран нэһилиэктэринэн Олоҥхо ыһыаҕын ыытыы түмүгүнэн ытык сирдэринэн туристическай маршруттар тэриллибиттэрэ, — олоҥхо меценаттара тахсыбыттара, 2017 с. Ийэ олоҥхоһут П.Е Решетников-Көһөҥө аатынан стипендия олохтоммута.

Ийэ олоҥхоһут Петр Егорович Решетников – Көһөҥө Бүөтүр аатынан “Көһөҥө көмүстэрэ” оҕолор лааҕырдара

2019 с. П.А.Ойуунускай аатынан Чөркөөх орто оскуолатыгар маннык лааҕыр үлэтин саҕалаабыта. Лааҕырга Амма, Мэҥэ Хаҥалас, Таатта улуустарын үөрэнээччилэрэ, барыта 45 оҕо сылдьан дьарыктаммыта.

«Арылы Кустук» үөрэхтээһин уопсастыбаннай ситиминэн

2012 с. олоҥхо педагогикатынан, Сэдип технологиянан оҕону сайыннарар сыаллаах Таатта улууһун «Сулусчаан» оҕону сайыннарар киин пед.н.к. Екатерина Петровна Чехордуна салайааччылаах үлэлиир. Түмсүү Амма, Таатта, Томпо, Нам, Хатас, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Уус Алдан улуустарын хабар.

Маннык араас хабааннаах үлэлэр түмүктэринэн дьону түмэр соруктанан, онно сөптөөх тэрээһиннэр бэрт сэргэхтик баран, үгүс киһини түмпүттэрэ. Ситимнээх үлэ түмүгүнэн маннык көрдөрүүлэри ааҕыахха сөп:

— бөлөҕүнэн толоруу күрэхтэһиилэрин түмүгэр дьиэ кэргэнинэн толоруу бөлөҕө 6, нэһилиэгинэн толоруу бөлөҕө 10, хомуллан толоруу бөлөҕө 8, дьиэ кэргэнинэн — 7, нэһилиэк бөлөхтөрө – 11, оҕо уһуйааннарын үлэһиттэрин бөлөҕө – 10 буолла;

— 2016 с. 50 киһи олоҥхо толорууга кыттыбыта, 2017 с. –146 киһи, 2018 с. – 249 киһи, 2019с. — 214 киһи кыттыбыта;

— 2016 с. биир эрэ киһи соҕотоҕун олоҥхо толорор эбит буоллаҕына, 2022 сылга биирдиилээн толорооччу 10 киһи, 2023 сылга биирдиилээн толорооччу – 14 киһи буолла;

— үлэни күүскэ хамсаппыт нэһилиэктэринэн Өктөөбүрүскэй, Тыараһа, Тааттыныскай, Дьохсоҕон нэһилиэктэрэ буолаллар.  «Олоҥхо мецената» бириэмийэ лауреаттарынан 2015 с. Осипов Олег Дмитрьевич, «Дьүлэй нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии баһылыга, 2017 с. Захаров Петр Егорович, «Дьохсоҕон нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии баһылыга, 2022 с. Марков Егор Алексеевич, «Игидэй нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии баһылыга буолбуттара;

— үлэ түмүгүн сыаналааннар, 2017 с. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр «Бастыҥ үлэлээх олоҥхо филиала» анал аат ылбыттара, Олоҥхо института сүрүннээн ыыппыт «Олоҥхо дьыктаана-2019», «Олоҥхо дьыктаана-2020»  муҥутуур кыайыылаахтарынан ааттаммыттара.

Онон бөлөҕүнэн толоруу үтүө үгэһэ улууска үөскээтэ, толоруу ньыматын баһылаабыт биирдиилээн толорууга тахсан салгыы сайдар.

Үһүс улахан үлэнэн «Таатта иитэр-үөрэтэр эйгэтэ» культурнай-үөрэтэр кластер олоҥхо сүрүн өйдөбүллэригэр, үйэлээх үгэстэргэ олоҕуран улуус биир кэлим сайдар суолун тобулуу буолар. Бу сүнньүнэн олоҥхо истиитин бары хайысхаҕа киллэрэн, уруһуйдьуттар уруһуйдуур кэмнэригэр, уустар уһанар кэмнэринэр, иистэнньэҥнэр иистэнэр, суоппардар айанныыр кэмнэригэр истии тэриллибитэ. Олоҥхо ис хоһооннорун ырытыыга, сыллата үлэ тиһигин быспакка барар. Аныгы идэлээх дьон олоҥхо түҥ былыргы өйдөбүллэрин бэйэлэрин идэлэрин, билим хараҕынан көрөн улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ ырыппыттара. Ол курдук бастакы ырытыы Былатыан Ойуунускай «Олоҥхо – якутская сказка» үлэтиттэн саҕаламмыта уонна араас темаларынан К.Г. Оросин, П.А. Ойуунускай, М.Н. Андросова-Ионова олоҥхолорун хабан ыытылынна.

Бу курдук, Тааттаҕа олоҥхону үөрэтиигэ, үйэтитиигэ, тарҕатыыга үлэ эргиччи, бары хайысханан барар, сүүрбэ биирис үйэ киһитэ олоххо бары өттүнэн бэлэмнээх буоларыгар, өй-санаа сайдыытыгар, омук быһыытынан тыыннаах хаалар суолу тутуһан ыытыллар.

 Валентина Бочонина