Саха сирин таба иитэр хаһаайыстыбаларын бары ыстаадалара бу кэмҥэ  күһүҥҥү-кыһыҥҥы мэччирэҥнэригэр көстүлэр. Онон күһүҥҥү ааҕыы (хараал) күргүөмнээн ыытылла турар. Ону кытта тэҥинэн табалары бэлиэтииллэр (маркировкалыыллар). Сэтинньи 14 күнүнээҕи туругунан, быһа холоон, кэпэрэтииптиин-кэтэхтиин 176 415 таба баарынан ааҕыллар.

Таба сүрүн өстөөхтөрө – адьырҕа кыыл, ыарыы уонна сүтүк. Салаа исписэлиистэрэ этэллэринэн, айылҕаҕа баайсыахха сатаммат, күн-дьыл  моһуоктаабакка, табалар этэҥҥэ сайылаабыттар. Улахан табаны тыыннаахтыы туоратыы 82 бырыһыаҥҥа, тугут төрүөҕүн чөл иитии 47,5 бырыһыаҥҥа тэҥнэһэллэр. Бу көрдөрүүлэр ааспыт сыллардааҕылардыын үөрэ-дьүөрэлэр. Дьиҥинэн, 37 536 тугут төрүөҕэ ылыллан, былырыыҥҥыны быдан куоһарбыта (2023 с. – 34 609). Булуҥ, Усуйаана, Муома, Эбээн Бытантай хаһаайыстыбаларыгар төрүөхтэрин хараал түмүгүнэн чуолкайдыахтаахтар.

Үөһээ Халымаҕа, Өймөкөөҥҥө, Эбээн Бытантайга, Кэбээйигэ, Муомаҕа бөрөлөр ыстаадаларга суоһууллара күүһүрбүт. Ханна даҕаны хаар халтаҥ буолан, сурдары “Буран” көлөнөн сонордоһор-сойуолаһар уустугун этэллэр. Онно эбии уматык, сапчаас сыаналара ыараабыта охсор. Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтин туһааннаах исписэлиистэрэ иһитиннэрэллэринэн, быйыл бөрөһүттэр 338 (былырыын 440 этэ) тириини туттарбыттар. Ону таһынан бултаммыт 500-чэ бөрө тириитэ баарын, бириэмийэлээһиҥҥэ үп суоҕунан, оператор тэрилтэ туппакка олорор. Бөрө ахсаанын сүрүннээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үп көрүллүбэт кэмигэр, сатаатар, итинник өйөбүл оҥоһуллан, бөрөһүттэр ороскуоттарын сорҕотун толуйуохтаах, салгыы сонордоһоллоругар тирэх буолуохтаах этэ…

Иккиһинэн, өрөспүүбүлүкэ биир саамай элбэх табалаах уонна күөн туттар Анаабыр улууһугар быйыл саркаптоз (кыһыылаах ымынах) туран, былааннаах индикаторын толорбот туруктанна. Бу ыарыы буулаатаҕына, таба түүтэ бүтүннүү соролоон түһэр, дьүдэйэр уонна, биллэн турар, кыһыҥҥы тымныыны тулуйбат. Улуустааҕы бэтэринээрийэ сулууспата Суол хаартатын оҥорон, сыл саҥатыттан охсуһар даҕаны, ыарыы билиҥҥэ диэри хаптайа илик. Сыл саҕаланыаҕыттан 3 208 табаны өлөрөн, эккэ туттубуттар.

Үсүһүнэн, Өлөөн табаһыттара түбэспит иэдээннэрэ, бу салааҕа бигэтийбит тиэрмининэн эттэххэ, “сүтүк” диэн ааттанар. Өлөөн улууһун дьаһалтатыттан бу дьыл сэтинньи 1 күнүгэр “Таймыырдааҕы популяция кыыл табатын халыҥ үөрэ алтынньы 30 күнүгэр “Өлөөн” МУТ мэччирэҥэр соһуччу киирэн, холбоон 3,5 тыһ. табалаах икки ыстаада  табаларын илдьэ барбытын” иһитиннэрбиттэрэ. Улуус дьаһалтата ураты эрэсиими биллэрбитэ. Кыыл табалар Улахан Куонаапкаҕа Дьэлиҥдэ сэлиэнньэтиттэн 10-ча көс тэйиччи Сааскы Үрэх диэн үрүйэнэн киирэн ааспыттара биллибитэ. “Өлөөн” уонна “Дьэлиҥдэ” МУТ-лэр табаһыттарын дьиэ табаларын кыыллартан араарарга уонна ордубут табалары хараанныырга туруорбуттара. Арааран ылар кыаллыбат түбэлтэтигэр дьиэ табаларын ытарга дьаһайбаттара. Хаар халтаҥ буолан, сиринэн сонордоһорго уустук. Алтынньы 31 күнүгэр 2 “Буран”-наах 5, иккис күн 3 “Буран”-наах 4 табаһыты сиринэн ыыппыттар. Үһүс сырыыга авиацияны туһанан, 3 “Буран”-наах 5 табаһыты бырахпыттар.

Өлөөн табаһыттарыгар тирээбит уустук быһыыны-майгыны аахсан уонна дьиэ табатын харыстыыр дьаһал суһаллык ылыллара эрэйиллэринэн,  кыыл таба ахсаанын ааҕарга уонна ханан айанныылларын быһаарарга көмөлөһөллөрүгэр көрдөһөн Экология министиэристибэтигэр, “Анаабыр алмаастара” АУо-ҕа официальнай суруктары ыыппыттар. Министиэристибэ кыыл таба ахсаанын үөһэттэн ааҕарга үп суоҕун уонна кыыл табаны ытар бобулларын тустарынан хардарбыт. Алмаас хампаанньата Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ төлөбүрүн мэктиэлиир эрэ буоллаҕына, көтүтүөн сөбүн биллэрбит. Оттон министиэристибэ табалаах хаһаайыстыбаларга салгын аалларын көтүтэригэр үп көрүллүбэтинэн, мэктиэлииртэн туттунна.

Хотугу улуус төрүт олохтоохторун харах таһаарынан олорор салаалара суох-баар буолар дьылҕата салгыҥҥа ыйанан хаалбытыгар улуус дьаһалтата “Мииринэй – Өлөөн – Улахан Куонаапка – Сааскы Үрэх – Улахан Куонаапка – Өлөөн – Мииринэй” маршрутунан кыыл таба ахсаанын, ханан айанныырын билээри бөртөлүөт көтүттэ. Билигин хаһаайыстыбалар бэйэлэрин күүстэринэн табаларын көрдүүллэр. Кыыл таба үөрэ олус халыҥ буолан, табаларын кыайан араарбатахтар. Онон дьиэ табатын сөрөөн, кыыллар бөлөхтөрө Красноярскай кыраай сиригэр-уотугар тиийбиттэр. Барыллаан ааҕыынан, Өлөөн табаһыттара 1800 төбө сүтүктээхтэр. Дьиэ табатын онтон-мантан хомуйа сылдьаллар. Онон бүтэһиктээх чуолкай сыыппараны этэргэ эрдэ.

Этэргэ дылы, сүтүктээх – сүүс аньыылаах. Өлөөн улууһун дьаһалтата кэлэр 2025 сыллааҕы бүддьүөккэ атын улуустартан 500 табаны атыылаһарыгар уонна тиэйэн аҕаларыгар министиэристибэ сүнньүнэн эбии 15 мөл. солкуобай көрүллэригэр итиэннэ дьаһал быһаарыллар түбэлтэтигэр сүтүктээх хаһаайыстыбалары үс сыл устата сылга 500-түү эбэҥки боруодата ыччат табанан хааччыйан, ороскуоттарын сорҕотун толуйарга көрдөһөр. Итини тэҥэ улуус хаһаайыстыбалара табаларын төбөтүгэр быйыл көрүллүбүт 10,6 мөл. солкуобай кээмэйдээх субсидияны ылан олороллор, ону күүтүллүбэтэх соһуччу быһыы-майгы тахсыбытын аахсан, Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ Өлөөн улууһун дьаһалтатын кытта эбии сөбүлэһии түһэрсэн, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр төнүннэрбэт дьаһал ылылларын туруорсар. Бу боппуруостарга бүтэһиктээх быһаарыы күһүҥҥү ааҕыы түмүгэ тахсыбытын кэнниттэн ылыллыаҕа.

 

Василий Никифоров