1993 сыл ахсынньытыгар Михаил Ефимович Николаев П.А.Ойуунускай төрөөбүтэ 100 сылын бэлиэтээһин чэрчитинэн ЮНЕСКО штаб-квартиратыгар оччолорго Париж куорат мэрэ Жак Ширагы кытта көрсүспүтэ.

Биһиги бастакы бэрэсидьиэммит Саха сирэ норуоттар икки ардыларынааҕы уонна тас экэнэмиичэскэй сибээстэрин олохтооһуҥҥа, кэҥэтиигэ сүрдээх улахан суолтаны биэрэрэ. Бу туһаайыыга бастакы хардыынан 1991 сыл олунньутугар Саха ССР ЮНЕСКО дьыалаларыгар Национальнай кэмитиэтин тэрийии буолбута. Кэмитиэт бастакы бэрэссэдээтэлинэн Михаил Ефимович, хос бэрэссэдээтэлинэн Виталий Перович Артамонов талыллыбыттара. Кини сыл буолан баран, өрөспүүбүлүкэ тас сибээстэһиилэргэ бастакы миниистиринэн анаммыта. Эппиэттиир сэкирэтээринэн Татьяна Ивановна Аргунова (билигин Лоу) үлэлээбитэ.

Кини Шотландияҕа олорор, Абердин куорат университетыгар преподавателлыыр уонна науканан дьарыктанар, саха кэллиэгэлэрин кытта ыкса сибээһи тутуһар. Маннык дьоҕус састаабынан мин өрөспүүбүлүкэ тас сибээстэһиилэргэ эйгэтигэр үлэбин саҕалаабыт дьоллоохпун. Платон Ойуунускай 100 сылын бэлиэтээһини ЮНЕСКО Бэлиэ дааталарга аатырбыт халандаарыгар киллэрии уонна Тэрилтэ штаб-квартиратыгар бэлиэтээһин – Саха сирин саҥалыы устуоруйатыгар чыҥха ойуччу тутуллар түгэнинэн буолар.

Ол курдук, Арассыыйа этии киллэриитинэн, 2018-2019 сылларга ЮНЕСКО ити Халандаарыгар Максим Горькай, Иван Тургенев, Мариус Петипа, Александр Солженицын курдук улуу личностар үбүлүөйдээх дааталарын киллэрбитэ. Бу тэрээһиҥҥэ бэлэмнэнии эрдэттэн саҕаламмыта. Оччолорго интэриниэт, электроннай почта курдук, түргэн сибээс аныгы көрүҥнэрэ суох кэриэтэ эрдэхтэринэ, хайдах ситэн барытын тэрийбиппитин, билигин сөҕөбүн. Биһиги оччолорго норуоттар икки ардыларынааҕы төлөпүөнүнэн уонна факсынан сибээһи баһылааһыны саҕалаабыппыт. Кырдьык, итиниэхэ Арассыыйа Тас дьыалаларга министиэристибэтин, чуолаан РФ ЮНЕСКО дьыалаларыгар Хамыыһыйатын сэкирэтэрийээтин, Арассыыйа ЮНЕСКО-ҕа бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтин уонна Арассыыйа Парижка посольствотын өйөбүллэрэ улахан көмөлөөх буолбуттара.

Жак Ширак, өссө Франция киин куоратын мэрэ эрдэҕиттэн, аан дойдуга, Арассыыйаҕа да биллэр улахан бэлиитик этэ. Көрсүһүү кэмигэр биһиги дойдубут устуоруйатын, литературатын, култууратын, олохтоох норуоттар үгэстэрин-үөрүйэхтэрин улаханнык интэриэһиргиирин эппитэ. Кэлин, 2006 сыллаахха, Арассыыйа Францияҕа посола А.А.Авдеев В.А.Штырову кытта көрсүһүүтүгэр мин эмиэ баарым, онно Ширак Арассыыйа картатыгар чугаһаан, Саха сирин ыйа-ыйа: ”Уруккуттан манна сылдьыахпын олус баҕарабын!”, – диирин кэпсээбитэ.

Ширак Саха сиригэр интэриэһэ өссө 1991 сыллаахха, бэйэлэрин сайыҥҥы каникулларыгар биһиги өрөспүүбүлүкэбит устун аттаах айаны тэрийбит француз устудьуоннар бөлөхтөрүгэр Париж Мэрийэтин бириэмийэтин туттарар кэмигэр саҕаламмыт буолуохтаах. Манна диэн эттэххэ, кинилэр айаннарын салайааччыта кэргэн ылыахтаах кыыһын Оляны кытта Саха сиригэр билсибитэ. Соторутааҥҥа диэри Брюно “PepsiCo France” хампаанньаны салайбыта. Тевенен дьиэ кэргэн – мин чугас доҕотторум, Францияҕа олорор кэммэр миигин бары өттүнэн сүрдээҕин өйөөбүттэрэ.

Ширак аан дойду норуоттарыгар интэриэһэ аҥардас этнографияларынан эрэ муҥурдаммат этэ. Кини 2006 сыллаахха Парижка билигин “Бранли кытылыгар мусуой” диэн аатырар Африка, Азия, Океания уонна Эмиэрикэ норуоттарын Судургу искусстволарын мусуойун тэрийбитэ. Мусуойга көрдөрүүгэ Саха сирин төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах норуоттарын таҥастара-саптара, маллара-тэриллэрэ туруоруллубуттар.

Бу көрсүһүүлэригэр Михаил Николаев уонна Жак Ширак инникитин бииргэ үлэлэһэргэ сөбүлэспиттэрэ. Инньэ гынан, нөҥүө сыл бэс ыйыгар Ширак норуоттар икки ардыларынааҕы боппуруостарга бэйэтин солбуйааччытын Клод Гоазгены Дьокуускайга ыыппыта. Кини сырыытын кэмигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Париж куорат Мээрийэтин икки ардыларыгар билсиһиини олохтуур уонна бииргэ үлэлээһини сайыннарар туһунан Сөбүлэһиигэ илии баттаммыта.

Бу докумуон чэрчитинэн, Ширак өссө да мэринэн олордоҕуна, олоххо киллэриллибит бөдөҥ бырайыагынан 1994 сыл сэтинньитигэр “Парижка Саха сирин норуоттарын оҕолорун бэстибээлэ” тэриллэн ыытыллыыта буолбута. Маныаха анаан чартернай рейс тэриллибитэ. Өрөспүүбүлүкэ үгүс улуустарыттан оҕолор айар кэлэктииптэрэ Париж араас кэнсиэртиир былаһааккаларыгар бэйэлэрин талааннарын көрдөрбүттэрэ,

Диснейлеҥҥэ сылдьыбыттара. Куорат Мээрийэтэ бочуоттаах ыалдьыттарыгар сүрдээх интэриэһинэй култуурунай уонна экскурсиялыыр бырагырааманы тэрийбитэ. Ширак соратнига уонна доҕоро Клод Гоазген Франция уһулуччулаах судаарыстыбаннай диэйэтэлинэн буолар. Кини сүрүннүүр бэлитиичэскэй партиялартан биирдэстэрин лиидэрэ, өр сылларга Франция Национальнай Мунньаҕын дьокутаата, Париж XVI уокуругун мэрэ этэ.

Куорат бу уокуругар Арассыыйа посольствота, Наука уонна искусство Арассыыйатааҕы киинэ бааллар. Гоазген – Арассыыйа улахан доҕоро. Эписсийээлинэй Арҕаа төһө да сөбүлээбэтэр, 2015 сыл от ыйыгар французскай парламентарийдар бөлөхтөрүн састаабыгар киирсэн Крымҥа кэлэ сылдьыбыта. Хомойуом иһин, Парижка биэс сыл үлэлээбит кэммэр, кинилиин биирдэ даҕаны сирэй көрсүбэтэҕим. Тэлэбиисэргэ эрэ көрөрүм. Көрсө түспүтүм буоллар, киниэхэ Саха сиригэр кэлэ сылдьыытын санатыахтааҕым. Миигин өйдөөн кэлиэ, үөрүө этэ диэн бигэтик эрэнэбин. Итинник үөрэхтээх, сорунуулаах уонна эргиччи сайдыылаах личностар сүрдээх судургулар, кинилэрдиин кэпсэтэргэ чэпчэки уонна интэриэһинэй.

Михаил Ефимович уонна Жак Ширак кэпсэтиилэрин тылбаастааһыммын аҕыннахха, олус ыгылыйбакка, чэпчэкитик тахсыбыта. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр курдук таһымнаах дьон санааларын чуолкайдык, сааһылаан, көнө сүрүннээхтик этэллэр. Уонна, оттон, аттыбар мэлдьи көмөҕө бэлэм кытаанах салайааччым, деканым, кафедрам сэбиэдиссэйэ, кини туһунан сөҕө этэллэринэн француз тылын (атын да омуктар тылларын), дэгиттэр баһылаабыт В.П.Артамонов олороро. Ити эрээри, уонунан сыллар кэннилэриттэн санаатахпына, бэйэм хорсуммуттан дуу, баламаппыттан дуу сөҕөбүн. Оччолорго, ааспыт үйэ 90-с сылларын саҥатыгар, французтуу саҥалаахтарга тылбытын имитэр, сайыннарар кыах суоҕа. Саха сиригэр сыл баһыгар-атаҕар биирдиилээн эмэ французтуу саҥалаах омук бэрэстэбиитэлэ кэлэн барара.

Саха сиригэр сыһыаннаах устуоруйаҕа хаалар оччотооҕу түгэннэр, сабыытыйалар хаартыскаҕа, видеоҕа эрэ буолбакка, саха биллиилээх суруналыыһа, “сытыы бөрүөлээх” хаһыатчыт, “Саха сирэ” хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ Василий Васильевич Кириллин суруйан-бичийэн хаалларбыт ыстатыйаларыгар күн бэҕэһээ буолбутун курдук интэриэһинэйдик, истиҥник кэпсэнэллэрэ киһини үөрдэр, астыннарар. Ол саҕана өрөспүүбүлүкэ салалтата биһиги иннибитигэр туруорбут соруктара далааһыннаахтара сөхтөрөр. Биһиги оччолорго Саха сирин норуоттар икки ардыларынааҕы уонна тас экэнэмиичэскэй сибээстэһиилэрин олохтооһуҥҥа бастакы, ол эрээри эрэллээх хардыылары оҥорбут эбиппит.

Вера Ивановна Сидорова