(М.К.Аммосов оҕо сааһыттан. Дьон ахтыытыттан суруллубут кэпсээн)

Ахсынньы аам-даам тымныыта Эҥсиэли Эбэ хочотун ыыс быдаан туманынан бүүс-бүтүн бүрүйэн кэбиспит. Кыһыҥҥы ойуур халыҥ хаарынан үллүктэнэн унньуктаах уһун уутугар утуйбуттуу иһийэн турар. Күнү күннүктээн бэрт сэмэйдик мэник тыал кырпай маҥан хаары мастар лабааларыттан ыһыахтана оонньуур, сир-дойду ньуурун көмүс мөһүүрэнэн долгуннура уһуннарар.

Ханна эрэ ыраах тоҥ мас тоһутталанар тыаһа, суор хатаннык халаахтыыра бу чуҥкук, курус чуумпуну үрэйэргэ дылы.

Арай бу маннык тымныыга Аччыгый Арыы арыыга, Балаҕаннаахха, бэрт эрдэ, сарсыарда боруҥуйга улахан сүпсүлгэн буолла. Киирик диэн бэрт дьадаҥы киһи кэргэнэ Настаа барахсан оҕолонор таарымтата киирэн, дьиэлээхтэри барыларын уолутта. Талыыта да сытыы, омуннаах буолла.

Наара оронноругар атахтаһа утуйа сытар, ууларыгар аҥаарыйа сылдьар түөрт эмдэй-сэмдэй оҕолору биир-биир быыс кэннигэр симтилэр. Икки дьахтар баара сиирэ-халты уу-хаар бэлэмнээн аампылыктанан, буор муостаҕа хаппыт оту тэлгэтээттэрин кытта, Настаа сытаат да, көрүөх бэтэрээ өттүгэр төрүү оҕуста. Кыра киһи тута хатаннык ытаан бэбээрдэ, киинин быһан ийэтин түөһүгэр сыһыарааттарын кытта иҥсэлээхтик эмэн чомургатан барда.

— Омуннаах уол буолсу, сытыы киһи кэлбит, — дии-дии аҕата Киирик уоскуйан, көмүлүөк иннигэр олорон эрэ уотун күөдьүтэн мас быраҕан биэрдэ. Онтон аа-дьуо хамсатын үрдүгэр түстэ.

— Оннук, оҕом бэйэтин иннин көрүнэр киһи бэрдэ буолуоҕа, — диэн баран Настаа быыкаа киһини сүүһүттэн сыллаан ылла.

*

Кыра киһини сотору таҥара дьиэтигэр илдьэн Махсыым диэн сүрэхтээтилэр. Аҕата Киирик атаҕын ыалдьара бэргээн тыаҕа оттук да маһын кыайан тиэммэт буолла. Сүөһү көрүүтэ улаханнык атахтанна. Балыктыыр букатын да уурайда. Аны кэргэнэ Настаа ыарытыйан хас да хонук суорҕаннаах тэллэххэ сытта. Аһыыр ас баранан, кураанах хамыйаҕынан оонньоон, оҕолор эрэйдээхтэр аччыктаан, ытаһан энэйиллэрэ элбээтэ. Кыра Махсыым ийэтин кураанах эмиийин сэниэтэ эстиэр диэри соппойон, биир кэм утуйа, ытыы мээрик буолла.

Бу маннык ытаһа-соҥоһо олордохторуна, кинилэр дьоллоругар, абаҕалара Миитэрэй эт, арыы, балык, бурдук аҕалан абыраата. Быраата аах быстарбыттарын дьонтон истибит эбит. Киэһэ чэйдии олорон арай эмискэ:

— Дьэ Киирик, бачча элбэх оҕону иитэр-аһатар сыанан аҕаабат буоллаҕа. Кыра уолу улаханнык иэдэппиккит. Сатаан киһи гыныа суоххут. Уолгутун миэхэ ииттэрэ биэриҥ. Ол оннугар мин эһиэхэ аһынан-үөлүнэн көмөлөһүөм, — диэн соруктаах аҕайдык биир тыынынан кутан кэбистэ.

Манныгы истэн Киириктээх Настаа чочумча бэйэ-бэйэлэрин утарыта көрсөн саҥата суох олордулар. Онтон Настаа хараҕа уулана-уулана:

— Оҕобун ыалга биэрэр туһунан толкуй букатын суох. Эчи, кырата да бэрт, — диэн баран ааттаспыттыы кэргэнин диэки көрдө.

— Оҕобутун төһө да сүрэхтээх быарбытыттан араарар уустугун иһин, Миитэрэйдээххэ бардаҕына, өрүттэн киһи-хара буолуо буолуоҕа. Маннык олордохпутуна устунан оҕолорбутун хоргутан да өлөрөр инибит. Бу диэн уонна эттэххэ, абаҕабыт туора киһи буоллаҕай? Мин бу атахпынан моһуогуран түөрт эркини мыҥаан олордоҕум. Бачча элбэх айах адаҕатын хайдах да гынан бэйэм иитэр кыаҕым суох. Онон уолу биэрэр ордукка дылы,-диэн Киирик дьиэлээх хаһаайынын биллэрэн дорҕоонноох соҕустук эттэ.

— Оннук-оннук. Уолгут кэлэ-бара сылдьыа буоллаҕа. Төрөппүт ийэлээх аҕатыттан, бииргэ төрөөбүттэриттэн араарар санаам букатын суох, -диэн сөбүлэҥин ылбычча, Миитэрэй эгди буола түстэ. Настаа барахсан иһигэр төһө да ытырыктаттар, саҥата суох сөбүлэһэригэр тиийдэ.

Маннык син судургутук быһаарсан, сарсыарда эрдэ, утуйан буккуруйа сытар быыкаа Махсыымы куобах тириитигэр суулаатылар уонна туос тымтайга уктулар. Үрдүнэн таба тириитинэн эбии ыга кэлгийдилэр.

Миитэрэй сотору таһырдьа тахсан сыарҕалаах атыгар уолун кыбыммытынан олордо. Иччитэ муоһалыырын кытта, аллаах ат дьиэтин туһаайыытынан түһүнэн кэбистэ. Алаастар, сыһыылар, куула тыалар биир кэм элэҥнээн истилэр.

Илинтэн кыһыҥҥы күн көстөр-көстүбэт кылбайа ойон, туманнаах сарсыарда айан киһитин иннигэр мэлээриҥниир. Сотору сандал саас кэлэрин биллэрэн, бэлиэр, илинтэн сытыы тыалын түһэрбит. Суол кытыытынааҕы мастар төбөлөрүн куоҕаҥнатан, хаар саҥыйахтарын биир-биир тэбэнэн, хаппыт лабаарынан далбаатаһан, кыбыстыбыттыы кэмчиэриһэллэр. Айан суола арыт көнөтүк, наҕыллык, арыт эрийэ-буруйа барар, ахсым ат айанынан үөһэ-аллара, күөрэ-лаҥкы тутар. Ол аайы Миитэрэй уоллаах тымтайын ыга кууһар. “Тулуй, һыллыый, тулуй, чугаһаатыбыт”, — дии-дии сотору-сотору уолун өҥөйөн көрөр. Кырачаан Махсыым ол аайы чараас халтаһалара ибигирээн, олоҕор бастакы хорсун сырыытын оҥорон эрэр киһи, сөбүлэһэрдии, обуйук уоһун олуонатык үмүрүннэтэн, им-дьим сытар.

*

Бу курдук Махсыым абаҕатыгар Миитэрэйдээххэ оҕо буолан хаалла. Сыыйа-баайа уол бороохтуйан, этэҥҥэ сылдьан, улаатан барда. Бэрт эрдэ тылланна. Хобо чуораанныы чугдааран дьиэ иһинээҕилэри барыларын сэргэхситтэ. Билиэн-көрүөн баҕата сүр, тоокколоһоро да үгүс. Дьон да сырыттаҕына кимтэн да толлон турбат, сытыы-хотуу, үөрүнньэҥ, элэккэй майгылаах.

Алта-сэттэ сааһыттан чугас эргинээҕи ыал оҕолоро бука бары Махсыым хамандыырдаах чугастааҕы тыаларга оонньуур-көрүлүүр буоллулар. От-мас үлэтиттэн да уол иҥнэн-толлон турбакка, дьонугар харса суох көмөлөһөр киһи буолан биэрдэ.

Миитэрэй кэргэнинээн Настааччыйалыын соҕотох уолларын бэркэ маанылыыллар. Баардарынан-суохтарынан дьон тэҥинэн таҥыннараллар, аһаталлар. Уол ордук ийэтигэр убанна. Настааччыйа киэһэ аайы утуйаары сытар уолугар саха былыргытын кэпсиир, үһүйээнин, номоҕун, остуоруйатын сэһэргиир. Бүтүннүү кулгаах буолан сытар уола арыт Манчаары туһунан номоҕу хос-хос кэпсэттэрэр. Хорсун-хоодуот Манчаары кырыктаах Чоочону кыайбытын истэн олус үөрэр.

— Ийээ, мин улааттахпына эмиэ Манчаары курдук буолуом. Кыамматы, дьадаҥыны эрэ көмүскэһиэм, — дии-дии ийэтин сүүһүттэн имэрийэр.

— Чээн, мин оҕом сымнаҕаһын бэрт. Манчаары курдук буоларга дьэ кытаанах тулуур, хорсун санаа наада ээ, — диэн баран ийэтэ мичээрдии-мичээрдии уолун чачархай баттахтаах олройуттан сык гына сыллаан ылар.

— Мин хорсуммун ээ, туохтан да, туохтан да куттаммаппын, — диэт, Махсыым хааһын түрдэһиннэрэр уонна ийэтин хоонньугар киирэн ыга да ыга кууһар. Оннук сытан устунан мунна сурдурҕаабытынан бэрт минньигэстик утуйан хаалар.

*

Махсыым күөххэ үктэнии саҕана үөрэх диэн бэрт дьикти сонуну иһиттэ. Үөрэхтээх дьон диэн дьэ ураты дьон эбит. Кинилэр дьиэлэригэр биир киэһэ нэһилиэк суруксута кэлэн барда. Туох да кумааҕы диэни ороон таһаара-таһаара дьикти тумсулаах тэрилинэн суруйан бооччойор, онтун уулаах курдук хараҥа күөх дьүһүннээх, быыкаа таас иһиккэ уган ылар.

Махсыым бу киһини тыыммакка да олорон көрдө-иһиттэ, хас биирдии хамсаныытын кыраҕытык кэтээтэ. Дьон илиитин-атаҕын баайан, кыратык мөҕүллэн да ылла.

Сотору өссө хаһан да харахтаан көрбөтөх, бэрт амырыын ыалдьыттара кэллэ. Олус улахан уҥуохтаах, кытархай арбайбыт баттахтаах, бүтүннүү сирэйэ бар түү, хараҕа ыраас халлаан курдук күп-күөх. Махсыым киниттэн куттанан оһох кэннигэр түстэ.

Өр да өр бу киһи дьүһүнүн-бодотун, таҥаһын-сабын, хайдах хамсанарын, тугу саҥарарын барытын кэтээн көрө сырытта. Ол көрдөҕүнэ, киһитэ дьонун кытта сахалыы, олуттаҕастык да буоллар, син ону-маны барытын кэпсэтэр эбит. Кэннин эргиллэн Махсыымы көрө-көрө мичээрдиир. Сирэйэ-хараҕа эмиэ да сымнаҕаска дылы.

Сотору аһаан бүтэн оһох таһынааҕы наара ороҥҥо кэллэ.

— Тоойом, кутаныма. Кэл, мэхэ бу ойуулаах книга, сказка баар. Иккэн көрөккэ, — диэтэ.

Арай Махсыым көрдөҕүнэ киһитэ илиитигэр түөрт муннуктаах, дьэрэкээн ойуулаах тугу эрэ тутан олорор. Куттанара олус, ол эрээри көрөр баҕата онтон өссө ордук. Уол сүүһүн аннынан сүргүччү көрө-көрө, аргыый аҕай, кутуйах хаамыытынан чугаһаан кэллэ.

— Кутаныма-кутаныма, чугаһа мана. Көр, бу Пушкин диэн великий русский писатель, улуу суруйаачы. Кини сказкалара тут, манна баалар. Бу Царь Гвидон, бу Елена Прекрасная, бу огоньор, рыбак старухатынаан, корыталаахтар бу, — дии-дии биир-биир кинигэ илиистэрин арыйталаан көрдөрдө.

Сотору Махсыым куттаммыта ааһан, киһитигэр ыкса сыстан, нөрүйэн олорон эрэ бэрт өр кинигэ илиистэрин арыйталаан көрдө. Туох туһунан суруллубутун билиэн олус баҕарда.

— Маны эн сатаан ааҕаҕын дуо? — диэн, бэлиэр ыаллаһа охсубут Махсыым, хорсунун киллэрэн, чоҕулуччу көрө-көрө ыйытар киһи буолан биэрдэ.

— Ааган. Бу буквалары биллэххинэ эн эмиэ аагыан дии. Школага, ол аата осколага хайаан да орэнээр, сөп, — дии-дии уолу төбөтүттэн имэрийдэ.

Бу дьикти ыалдьыт барыаҕыттан уол элбэхтэ үөрэх туһунан саныыр буолла. Киэһэ аайы утуйаары сытан:

— Ийээ, оскуола диэн баар дуо биһиэхэ? Мин үөрэниэхпин наһаа баҕарабын, — диэн хас эмэ төгүл ыйытта. Ол тухары ийэтин хоруйа биир буолан истэ:

— Оскуола чугас эҥэр суох. Онно уонна харчы төлөөн улахан баайдар эрэ оҕолоро үөрэнэллэр.

Ийэтэ төһө да итинник диэтэр, кыра киһи санаатын түһэрбэккэ, хараҕар бэйэтэ кинигэ ааҕарын, кумааҕыга дьикти тэрилинэн сурук суруйарын араастаан оҥорон көрөр идэлэннэ.

*

Күн-дьыл бэйэтин киэлитинэн биллибэккэ ааһан истэ. Махсыым тоҕус сааһын томточчу туолан боччумурда, дьонугар илии-атах буолара өссө элбээтэ. Аҕатын кытта мас мастыыр, от оттуур, булка да сылдьар. Кыайыгас, тэтиэнэх, үлэһит буолан туохтан да иҥнэн-толлон турбат.

Арай Нам нэһилиэгэр үс курууппалаах, биир кылаастаах училище аһыллыбыт сураҕа иһилиннэ. Онно биир миэстэ тахсыбытыгар оҕо көрдүүллэр үһү диэн буолла. Сотору нэһилиэк ыстаарастата Миитэрэйдээххэ кэлэ сылдьан ону кэпсээтэ, өссө уолгутун ыыппаккыт дуо диэн букатын соһутан, өмүтүннэрэн кэбистэ. Ону бүтүннүү кулгаах буолан истэ олорбут Махсыымнара ийэлээх аҕатыгар сүүрэн кэлэн:

— Миигин ыытыҥ, мин үөрэниэм этэ, — дии-дии ийэлээх аҕатын диэки эмиэ да ааттаһардыы, эмиэ да модьуйардыы уоттааҕынан супту одуулаан турда.

Миитэрэйдээх Настааччыйа син бэрт өр сүбэлэһэн баран, саатар нэһилиэк суруксута буолуо диэн бүччүм санаалаах, уолларын ыытарга сананнылар. Ол эрээри оскуола тэйиччитинэн дьоҥҥуттан сылдьан үөрэниэҥ диэн быһаардылар. Уоллара үөрүүнү кытта сөбүлэстэ.

Махсыым хас сарсыарда аайы Хатырыктан отут биэрэстэни сатыы сылдьан үөрэнэн киирэн барда. Төһө да үөрэҕэр хойутаан тиийдэр, сааһыары оскуола биир бастыҥ үөрэнээччилэрин ахсааныгар киирдэ. Кими да кытта уопсай тылы түргэнник булар, сайаҕас, элэккэй уолу бары да кэриэтэ сөбүлээтилэр. Арай аһа-таҥаһа мөлтөҕүнэн кыанар ыал оҕолоро туоратыах курдук буолан иһэн, икки түгэн кэннэ, уолга сыһыан тосту-туора уларыйда.

Бастакы түбэлтэҕэ, оҕолор бары киксэн баран, олус кырыктаах ахсааны үөрэтэр учуутал уруогар ким да үөрэнэ кэлбэтэ. Улахан айдаан таҕыста. Бу оччотооҕу кэмҥэ туохха да баппат сүөргү быһыыга тэҥнээҕэ. Буруйдааҕы булаары кытаанах быһаарсыы буолла. Бастакынан кыра киһини Махсыымы тутан ылан үүйэ-хаайа туттулар. Ким саҕалаабытын, кикпитин этэ тарт диэн модьуйдулар. Быыкаа уол сымыһаҕын быһа ытыран баран биир да тылы ыһыктыбата, кими да уган биэрбэтэ. Онон киниттэн буруйдааҕы кыайан булбатылар. Иккис олуона быһыы, Ушинскай диэн нуучча тылын үөрэтэр учуутал көҕүлээһининэн, таҥара үөрэҕин утаран, сарсыардааҥҥы мэлииппэттэн хас да оҕо аккаастанан кэбистэ. Бу айдаан нэһилиэги эрэ буолбакка, бүтүн улууһу аймаата. Бу да сырыыга Махсыым бииргэ үөрэнэр табаарыстарын, учууталын да хараардыбата. Дьэ бу кэннэ уолга сыһыан тосту уларыйда, оскуолаҕа Махсыым киһи эрэнэр, бэйэ киһитэ буолан хаалла.

Оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр, кинилэртэн чугас олохсуйбут, соҕурууттан кэлбит политсыылынайдар диэн дьону кытта оскуола оҕолоро олус бодорустулар. Киэһэ аайы кинилэри кытта сэһэргэһэр, кинигэ, хаһыат көрөллөр, оонньууллар даҕаны. Ордук элбэхтик бу дьону кытта кырачаан Махсыым алтыһар. Киниэхэ барыта сонун: дьон-норуот олоҕо, историята, сиэрэ-туома, өйдөрө-санаалара. Бу дьонтон кини нуучча суруйааччыларын айымньыларын, араас элбэх кинигэлэрин, сурунаалларын, хаһыаттарын кытта билистэ. Били хаһааҥҥыта эрэ ымсыыра көрбүт улуу Пушкин остуоруйаларын булан, бэркэ умсугуйан туран аахта.

Тугу аахпытын, билбитин, истибитин аны табаарыстарыгар кэлэн сэһэргиир идэлэннэ.

Маннык үс сыл биллибэккэ ааста. Үөрэх дьикти, алыптаах эйгэтигэр Махсыым төбөтүн оройунан түстэ. Төһөнөн элбэҕи билэр да, соччонон эбии үөрэнэр баҕата улаатан истэ. Оннооҕор биир кыһын улаханнык тоҥон, сэбиргэхтэтэн сыппыта, өлө сыспыта да харгыс буолбата.

Оскуолатын ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрэн баран салгыы үөрэнэр санаатын ииппит дьоно букатын ылымматылар, онон төрөппүт аҕатыгар Киириккэ кэлэн:

— Аҕаа, мин өссө үөрэниэхпин баҕарабын. Куоракка оҕолор киирэн учуутал үөрэҕэр үөрэнэллэр эбит. Миигин онно ыыт, — диэн модьуйсан турда.

— Оо, ол онно биһиги курдук быстар дьадаҥы дьон үөрэнэллэрин дьэ билбэтэҕим, — диэн аҕата төбөтүн быһа илгиһиннэ.

— Эн сүрүнэ көҥүллээ, мин бэйэм хайдах эмэ сылдьыам, аҕаа. Эрэн миэхэ. Быйыл буолбатах, эһиил. Бу сотору ыалбыт Сиипсэп оҕонньор оҕолорун төрдүс кылааска нуучча киһитигэр, сыылынайга үөрэттэрэр үһү. Мин онно эмиэ үөрэниэм этэ. Кинилиин, аҕаа, бука диэн, кэпсэт, — диэн баран уола боччумнаах баҕайытык утары көрдө.

Аҕата дириҥник үөһэ тыынна, ол эрээри саҥа таһаарбакка, тугу эрэ толкуйдуурдуу үөһэ балаҕан өһүөтүн одууласта.

Эһиилгитигэр Киирик түөрт кылаас үөрэхтээх уолунаан субуруһан куоракка киирдилэр. Аҕата хайдах эрэ бу улахан сиртэн дьаарханар. Хата, уола, хаһааҥҥыта эрэ билэр сирин курдук, куорат дьонун кытта бэрт судургутук кэпсэтэр. Син мунан-тэнэн да буоллар, дьонунан ыйдаран үөрэхтэрин сиригэр тиийдилэр. Кытаанах-кытаанахтык көрбүт эдэрчи киһи уолу тургутардыы ону-маны ыйыталаста, үөрэҕин докумуоннарын сиһилээн көрдө. Онтон уоллаах аҕаны атахтарыттан бастарыгар диэри көрөн таһааран баран:

— Үөрэх төлөбүрдээх. Пансионакка олорор эмиэ. Ону уйунаҕыт дуо, эһиги, — диэтэ.

— Уйунан-уйунан, төлөһүөхпүт, — диэбитин Киирик кулгааҕа эрэ истэн хаалла.

— Чэ, оччотугар манна илиитэ баттаа, күһүн алтынньыга кэлээриҥ, эксээмэннээн баран, үчүгэй диэтэхпитинэ ылыахпыт, — диэтэ.

Оччону истэн баран Махсыым үөрүүтүттэн өрө ыстаҥхалаан ылла, аҕатынаан олохторугар аан маҥнай олус истиҥник ыгыта куустустулар.

Дойдуларыгар тиийиэхтэригэр диэри бэлиэр үөрэххэ киирбит курдук сананан, хайдах онтуларын төлөһөллөрүн быһаарыса истилэр. Абаҕаларын ааҕы кытта эмиэ кэпсэтиэх буоллулар.

Эҥсиэли Эбэ икки дьолунан туолбут аҕалаах уолу уун-утары нэлэмэн күөх сыһыытынан, ыраас чэмэлкэй былыта суох халлаанынан, сып-сырдык чаҕылхай күнүнэн уруйдуу көрүстэ. Икки отур-ботур кэпсэтэ иһэр дьон үрдүнэн күөрэгэй чыычаах тохтоло суох дьирибинээтэ, дьоллоох олох тойугун тырыбыныы туойда.

*

Күһүн куоракка кэлэн Махсыым эксээмэннэрин ситиһиилээхтик туттаран, учуутал семинариятыгар киирэн хаалла. Этэҥҥэ үөрэҕэ саҕаланна. Хара маҥнацйгыттан үчүгэйдик үөрэниэм дии санаабыта, нууччалыы үчүгэйдик билбэтэ харгыстыах курдук буолла. Кэлин син киэлитигэр киирэн, оҕолору кытта тэҥҥэ үөрэнэн барда. Хата, бэйэтин курдук Тааттаттан сылдьар, дьадаҥы ыал оҕотун, Былатыан Силэпсиэп диэн уоллуун бэркэ бодоруста. Үөрэх кэннэ Былатыанынаан киэһэ аайы былыргыны, аныгы да кэми элбэхтик ырытыһан, санаалара куруук биир буолан истэ. Устунан иккиэн убай-быраат курдук истиҥник доҕордоһон, иннэлээх сап курдук субуруһан, куруук бииргэ сылдьар буоллулар. Баай ыал оҕолоругар тыаттан сотору-сотору ас-таҥас кэлэр, кинилэргэ ким да өлүүлээбэт. Онон олус аччыктыыллар. Өй булан куукунаҕа тахсан, иһит сууйан, арыт истэрин өллөнөллөр. Кэлин толкуйдарын тобулан, Былатыан оҕолорго остуоруйа кэпсиир, олоҥхолуур, манньаларыгар ас ылар албаһы булуннулар. Онон син ардыгар тото-хана аһыыр кыахтаннылар.

Былатыан сып-сырдыгынан сандаарыччы көрө-көрө олус уустаан-ураннаан саҥарар, бэрт холку, номоҕон оҕо. Оннук сылдьан биирдэ эмэ туохтан эмэ өрүкүйэн, киһини уолутардыы, уоттааҕынан-төлөннөөҕүнэн саҥаран кэлэн соһутар, кырдьыгын булар майгылаах. Онно холоотоххо Махсыым мэлдьи сытыы-хотуу, санаабытын тута, итиитинэ этэн баран тэйэр, түргэн-тарҕан туттунуулаах, омуннаах соҕус уол. Сайын арахсан баран күһүн көрсөллөрүгэр бэркэ ахтыспыт буолаллар. Хоонньоһон сытан эрэ түүнү быһа кэпсэтэллэр. Дьээбэни-хообону да истиһэн дэлби иэрийиэхтэригэр диэри күлсэллэр. Ол курдук бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрэр истиҥ доҕордуу буолбуттар эбит.

Махсыым дьоно бастаан син сүөһүлэрин туттан, бөнсүйүөн харчытын төлөһүөх курдук буолан иһэн, кэлин быстан хааллылар. Онон уол бэйэтэ кэпсэтэн. Харчылаһаары, Никиипэрэп диэн атыыһыкка бирикээсчитинэн үлэҕэ киирдэ. Сыанан-арыынан аҕаабат үлэни кыаҕа тиийэринэн толорон, үөрэҕин эмиэ ситиһэн, син оттон-мастан тардыһан дьылын түмүктээн истэ.

Арай биир киэһэ уолаттары кытта Соҕурууттан кэлбит Емельян Ярославскай диэн сыылынай көрүстэ. “Эдэр социал-демократ” куруһуогун туһунан кэпсээтэ. Бастаан хайдах эрэ кэмчиэрийэ олорон уолаттар сыыйа өйдөрө-санаалара уһуктан, бу киһи тугу кэпсиирин бүүс-бүтүн кулгаах-харах буолан олорон иһиттилэр.

Сарсыҥҥы күнүттэн куруһуокка сылдьан, куорат үөрэхтээх, сайдыылаах, аныгы көрүүлээх дьоннорун кытта алтыһан, тыл этэргэ, бэйэ санаатын сааһылаан сатаан саҥарарга, көҥүл олоҕу тутуһар хорсун-хоодуот өйү-санааны ылынан бардылар.

Биир сайын дьонугар Хатырыкка тахсан иһэн, аара куруук сылдьар атыыһытыгар тохтоон олорон, Махсыым биир сүөргү хартыынаны көрөн, улахан дьоҥҥо орооһон, нэһилиэк дьонун соһутта. Ол Баһылайап диэн итирик сэтээтэл Бүөтүккэ диэн дьадаҥы киһи, куулаах бурдугу сүгэн иһэрин көрөн, “өссө кини кууллаах баҕастаах” диэн баран күргэҕэ чугаһаан истэҕинэ, бадарааҥҥа тиэрэ анньан кэбистэ. Ону көрөн Махсыым сүүрэн кэлэн:

— Тоҕо дьону кэрээнэ суох атаҕастыыгыт? Ким эһиэхэ оннук быраабы биэрдэ? — диэн олус улаханнык хаһыытаата.

Баһылайап хайа эрэ оҕочоос кинини утары барбытыттан улаханнык уордайан:

— Кимҥиний эн? Дьэ билэбин мин эйиигин. Кимнээҕи кытта куодараһаргын! Үчүгэй аҕайдык быччаччы туттаран ылан хаайтарыам! — дии-дии ордоотообутунан ынан кэллэ.

Хата, ону аттыгар баар дьоно тохтотон, киһи эрэ буоллар, Баһылайап салгыы киирсэ, быһаарса барбата.

Бу курдук кыра эрдэҕиттэн Махсыым кыраны-кыамматы көмүскэһэр, ойдубукка-быстыбыкка куруук көмөлөһөр, үлэһит дьон быраабын көмүскүүр уонна хайа да түгэҥҥэ кэрээнэ суох атаҕастабылы тулуйбат үтүө сүрэхтээх оҕо этэ.

*

Кэлин үөрэхтэрин бүтэрэн, үлэһит үтүөтэ буолан, доҕорун Былатыан Ойуунускайы кытта саҥа олох, сэбиэскэй былаас туругурарын туһугар туох баар өйдөрүн-санааларын, күүстэрин-уохтарын биэрэн туран үлэлээбиттэрэ. Ханна да тиийдэллэр, салайааччы, көннөрү дойдуларыгар бэриниилээх гражданин да быһыытынан, куруук үлэһит дьону үрдүктүк тутар, хараҥа, сидьиҥ быһыыны киэр илгэр, кырдьык туһугар туруулаһар дьон чулуулара, саха саарыннара буолбуттара.

Ол эрээри бэйэлэрэ тутуспут сэбиэскэй олохторун хараҥа, күлүк өрүтэ, тыйыс, ыар тыына хаарыан уолаттарбытын эдэр саастарыгар сиэртибэ оҥостубута олус абалаах.

Оҕолоор, эһиги эмиэ Максим Кирович Аммосов курдук, оҕо сааскытыттан тулуурдаах, дьулуурдаах, үлэһит, үөрэххэ тардыһыылаах буолуҥ. Хас биирдии киһи көҥүлүн, кырдьыгын көмүскүүр үтүө-мааны дьон буоларга дьулуһуҥ. Олох баарын тухары хайа да кэмҥэ кыларыйбат кырдьык баарын өйдөөҥ, ол туһугар айыҥ-тутуҥ, үөрэниҥ, үлэлээҥ. Оччоҕо эһиги хайаан да аныгы олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылыыр ураты көрүүлээх, сайдыылаах, бэйэҕит норуоккутугар, дойдугутугар туһалаах, үтүө-мааны дьон бэрдэ, киһи кэрэмэһэ буолан үүнэн, сириэдийэн тахсыаххыт.

Наталья Рязанская