Саха уонна казах норуоттара биир түүр омуктан силистээх-хааннаах буоларбытын тылбыт биир түүр бөлөҕөр киирэрэ, хайа тааһыгар ойууларбыт, ордук аттаах киһи ойуулара да туоһулууллар. Хаҥаластар үгүс түүр омукка, казахтарга эмиэ баар. Оттон Иссык куорат чугаһыттан көстүбүт «Көмүс киһи» — сахалар төрүттэрэ манна олорон ааспытын кэрэһэлиир курдук. Хомус хайабытыгар да баар, оттон кырыымпа уонна домбра аҕас-балыстыылар. Ыһыах уонна Наурыз сайын кэлиитин, аар айылҕа, ийэ сир уһуктан чэлгийиитин бэлиэтиир дьоро түһүлгэлэр биир төрүттээхтэр, көөнньөрүүлээх кымыһынан айах тутар, сири аһатар биир үгэстээхпит…
Казахтартан өрөбөлүүссүйэ иннигэр Саха сиригэр көскө политсыылынай Т. Кашигулов олорбута биллэр. 1911с. статскай сүбэһит, эмчит Мухамеджан Карабаев Өлүөхүмэ, Дьааҥы, Халыма уокуруктарыгар олорон олохтоохтору оччотооҕу кэм тарҕаммыт ыарыыларыттан эмтээбитэ. Бэйэтин туруга мөлтөөн, олохтоох былаас дьоно хааллара сатаабыттарын ылыммакка, Санкт Петребурга баран Кыһыл Кириэс тиһигэр уонна санитарнай быраас быһыытынан үлэлээбитэ.
Казах революционера Угар Джанибеков, Өлүөнэтээҕи сабыытыйалар кыттыылааҕа, Саха сиригэр көскө олорбута.
Бөдөҥ судаарыстыбаннай диэйэтэл Максим Кирович Аммосов 30-с сылларга Казахстаҥҥа үлэҕэ ананан, 1932-1936сс. БСКП(б) Арҕаа уонна Хотугу Казахстаннааҕы обкомнарын бастакы сэкирэтээринэн үлэлээбитэ.
30-с сылларга саха норуодунай бэйиэтэ С.Р. Кулачиков-Эллэй устудьуоннуу сылдьан казах бэйиэтэ И. Джансугуровы кытта доҕордоһон, Казахстаҥҥа сылдьыбыта уонна “Ала Тау” уонна “Домбра” диэн айымньылары суруйбута. С.С. Яковлев-Эрилик Эристиин Казахстаҥҥа сылдьан баран, “Өрөбөлүүссүйэ уолаттара” диэн айымньытын айбытын саха ааҕааччылара биһирээн аахпыттара.
Саха норуодунай бэйиэтэ С. П. Данилов саха литературатын саҥа кэрдиискэ таһааран сайыннарбыта, «Литературалар доҕордоһуулара – норуоттар доҕордоһуулара” диэн норуоттар хардарыта байытыһыыларын, култуураҕа, литератураҕа бииргэ үлэлээһиннэрин, доҕордоһууларын түһүлгэтин тэрийбиттэрэ. Саха сирин уонна Казахстан Өрөспүүбүлүкэтин литературатын күннэрин хардарыта ыытыы 60-с сыллартан саҕаламмыта. 1965 сыллаахха С.П. Данилов салайааччылаах саха суруйааччыларын дэлэгээссийэтэ аан бастаан Казахстан Өрөспүүбүлүкэтигэр ыалдьыттаабытын түмүгэр казах тылынан «Саха кэпсээннэрэ” хомуурунньук бэчээттэнэн тахсыбыта. Саха суруйааччылара Казахстаҥҥа иккис сырыыларын 1980 с. сылдьыбыттара. Онно «Өлүөнэ долгуннара», «Тайҕа сугуна» диэн саха литературатын антологията казах тылынан бэчээттэммитэ. Казах литературатын күннэрэ Саха сиригэр 1972, 1983, 1991 сс. ыытыллыбыта. Бу доҕордуу сыһыан олохтонуутугар икки бырааттыы норуот Суруйааччыларын Сойуустарын бэрэссэдээтэллэрэ Семен Данилов уонна Калаубек Турсункулов сүрүн оруоллаахтара. Ити бэлиэ кэмнэргэ казах суруйааччыларын айымньылара тылбаастанан сахалыы саҥарбыттара – Джамбул Джабаев, Мухтар Ауэзов, Олжас Сулейменов, Калаубек Турсункулов, Турсынай Орозбаева о.д.а., оттон Семен Данилов, Софрон Данилов, Моисей Ефимов, Савва Тарасов, Иван Федосеев, Николай Лугинов, Наталья Харлампьева, Урсун о.д.а. айымньылара казах тылыгар тылбаастаммыттара. «Домбра дорҕоонноро» поэзия уонна проза хомуурунньуга, Калаубек Турсункулов «Үтүө да күн этэ» сэһэннэрин хомуурунньуга, «Пароль «Здравствуй, Якутия!» эсселэрин кинигэтэ — ол доҕордуу сыһыан кэрэһиттэрэ.
Саха суруйааччылара уонна бэйиэттэрэ казах үлэһит норуотун бэйэлэрин айымньыларыгар үйэтиппиттэрэ. Дмитрий Кириллин, Владимир Новиков-Күннүк Уурастыырап, Алексей Михайлов, Леонид Попов, Петр Аввакумов, Семен Руфов, Николай Винокуров-Урсун о.д.а. айымньылара, тылбаастара, суоллааҕы бэлиэтээһиннэрэ «Незабываемые встречи» ахтыы кинигэтигэр үйэтитиллибитэ.
Норуоттар доҕордоһууларыгар кылааттарын иһин саха суруйааччылара Савва Тарасов, Дмитрий Кириллин, Семен Руфов, Моисей Ефиимов, Дора Васильева, Николай Лугинов, Наталья Харлампьева, Николай Винокуров-Урсун, СӨ Бастакы Президенэ Михаил Николаев «Алаш» Казахстан Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай литературнай бириэмийэтин лауреаттарын аатын сүгэр чиэстэммиттэрэ.
1991с. Саха сиригэр Казах литературатын күннэрин ыытыынан сибээстээн казах суруйааччылара уонна бэйиэттэрэ Т.Абдикова, М. Байгутова, М. Зульфукарова, У. Есдаулетова, Т. Иманбекова о.д.а. айымньылара сахалыы тылбаастаммыта.
Саха норуодунай суруйааччыта, Социалистическэй Үлэ Дьоруойа Д.К. Сивцев- Суорун Омоллоон Чөркөөхтөөҕү политсыылка музейыгар Турсынай Орозбаеваҕа анаан «Турсынай бэсиэдкэтэ» диэн ааттаан туттарбыта.
Кэлин, саха норуодунай бэйиэтэ Семен Данилов уурбут суолунан билиҥҥи бүтүн түүр норуоттарын бөдөҥ суруйааччыта Николай Лугинов саха-казах норуотун ситимин салҕаабыта. Кини бырайыагынан Олжас Сулейменов «Песня кумана” 60 хоһоонун нуучча тылыттан филос.н.д. Петр Максимов тылбаастаабыта. Оттон Николай Лугинов «Чыҥыс Хаан Ыйааҕынан» романын казах суруйааччыта уонна тылбаасчыта, фил.н. д. Отен Ахмед казахтыы тылбаастаабыта. Кинигэ 2000 тирааһынан бэчээттэнэн Казахстан Нур-Султан куоратыгар 2022с. V-с Евразийскай норуоттар икки ардыларынааҕы кинигэ дьаарбаҥкатыгар сүрэхтэммитэ.
Саха сиринээҕи Суруйааччылар Сойуустарын бэрэссэдээтэлэ, саха норуодунай бэйиэтэ Наталья Харлампьева уонна Нур-Султааҥҥа Суруйааччылар Сойуустарын салаатын салайааччыта Даулеткерей Капулы бииргэ үлэлээһиннэрин түмүгэр «Саха поэзиятын антологията” казах тылынан тылбаастанан тахсан бу дьаарбаҥкаҕа сүрэхтэммитэ.
Антологияҕа саха литературатын классиктарын – Өксөкүлээх, Алампа, Платон Ойуунускай, Күннүк Уурастыырап, Семен Данилов, Леонид Попов, Моисей Ефимов айымньыларын сэргэ, биһиги кэммит бэйиэттэрэ Наталья Харлампьева, Елена Слепцова-Куорсуннаах, Анатолий Старостин-Сиэн Кынат, Саргылана Гольдерова, Ольга Корякина-Умсуура о.д.а. айымньылара киирбитэ.
С.А. Новгородов аатынан «Айар» кинигэ кыһата (дир. А.В. Егоров) кэлиҥҥи сылларга Казахстаҥҥа ыытыллар Казахстан, Россия, Кытай, Турция о.д.а. дойдулар, барыта сүүсчэ хампаанньа кыттыылаах «Evrasian Book Fair» Евразийскай кинигэ быыстапка- дьаарбаҥкатыгар өрүү кыттар. Саха сирин ааптардарын кинигэлэрэ дьоһун ситиһиилэнэллэр. Былырыын бу быыстапка-дьаарбаҥкаҕа Нина Дьячковская «Исповедь исчезнувших» кинигэтин казах бэйиэтэ, тылбаасчыта Саят Камшыгер казахтыы тылбааһын кинигэтин таһаарбыта сүрэхтэммитэ. Саят Камшыгер саха норуодунай бэйиэтэ Наталья Харлампьева «Благодать большого снега» тэрээһинигэр Саха сиригэр кэлэн кыттыбыта.
2023 с. быыстапка-дьаарбаҥкаҕа “Фолиант” диэн Орто Азияҕа бөдөҥ кинигэ кыһата сахаларга казахтыы тылынан “Саха-Якутия. Путешествие в мир белого снега и голубого льда” диэн казах биллиилээх суруйааччыта, ытык киһитэ Алибек Аскаров кинигэтин таһааран бэлэх уунна. Алибек Асылбаевич 2022 сыллааҕы быыстапка-дьаарбаҥкаҕа сылдьан Саха сирин, историятын, култууратын олус сэргээбит. Онтон ити сыл күһүнүгэр Казахстантан «Фолиант» салайааччылара Нурлан Исабеков уонна Баглан Мамырбаева уонна Алибек Аскаров Саха сиригэр «Печатный двор” регионнар икки ардыларынааҕы XI быыстапка-дьаарбаҥкаҕа кэлэн кыттыбыттара, Өлүөнэ остуолбаларыгар, Амма улууһугар сылдьыбыттара уонна Саха сирин, саха норуотун историятын, култууратын, үгэстэрин туһунан кинигэ таһаарар баҕалаахтарын эппиттэрэ. Сыл аҥарын курдук кэмҥэ Алибек Аскаров кинигэни бэлэмнээбитэ. Инникитин бу кинигэни нуучча тылынан таһаарар былааннаахтар. Соторутааҕыта Валерий Луковцев-Дьурустаан Алибек Аскаров айымньыларын сахалыы тылбааһын «Сарбыллыбыт таптал» диэн ааттаах кинигэтэ күн сирин көрдө.
Наталья Харлампьева “Саха оноҕоһо” кинигэтэ казах тылынан тылбаастанан тахсан эрэр.
2018 с. Россияҕа Казахстан Өрөспүүбүлүкэтин Посольствота Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай библиотекатыгар Казахстан Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ Нурсултан Назарбаев үлэтин, олоҕун кэпсиир кинигэлэри уонна казах суруйааччыларын уонна бэйиэттэрин айымньыларын – барыта 200 кинигэни бэлэхтээбитэ.
Национальнай библиотекабытыгар Казахстан Өрөспүүбүлүкэтин литературатын уонна култууратын Россияҕа иккис киинэ арыллыбыта. Казахстан уонна казах литературатын кытта билсиэн баҕалаахтарга төрүт ууруллубута.
Валентина Бочонина
Саха суруйааччылара Казахстаҥҥа 1980 с. Саха литературатын күннэригэр. П.А. Ойуунускай аатынан литература музейын фондаларын хаартыскалара
Өссө ааҕыҥ:
Казах общинатын төрүттээбиттэрэ
Читайте нас в:
