От ыйын 24 күнүгэр биһиги норуот биир тарбахха баттанар, күөн туттар бастыҥ Далбар хотуннарбытыттан биирдэстэрэ, биллэр уопсастыбаннай-политическай деятель Екатерина Никитина өрөгөйдөөх үбүлүөйүн бэлиэтээтэ.
Хайҕал ханыылаах улааппыта
Екатерина Семеновна дьиэтээҕи альбомуттан хаартыскаларын сыымайдыыбын, хат-хат сыныйан көрөбүн. Оҕо эрдэҕинээҕи, устудьуоннуу, айгыр-силик айылҕаҕа сынньана, хайыһардыы сылдьан, дьыалабыай быһыыга-майгыга түспүт чыпчылҕан түгэннэрэ, саһарбыт, өҥнөөх хаартыскалар, ис иһигэр киирдэххэ, элбэҕи кэпсээн-ипсээн эрдэхтэрэ. Оҕо, эдэр саас, сааһырыы боруогар үктэммит кэрдиис кэмнэр бу кыракый хортуоҥкаларга ырылыччы ойуулана сылдьаллар. Мин иннибэр арылхай харахтаах, номоҕон, кыраһыабай да диэтэхпинэ, омуннааһын буолбата буолуо, кыракый кыысчаан, устудьуон, олоҕу билбит сааһыра барбыт дьыалабыай дьахтар олорор. Кэрэ дьүһүнү-бодону, сэбэрэни кубулуйбат, кэхтибэт, ханнык да дьыл хаһыҥа хаарыйбат дииллэрэ дьиҥ чахчы эбит.
Кини биһигин ыйаабыт сирэ — Амма улууһун Алтан нэһилиэгин Саһыл Уйалаах алааһа буолар. От ыйын өҥүрүк куйааһыгар Өлөөнө Никитина күөх уйгуну сомсо сылдьан иһин түгэҕэ, сиһэ ыарытыйан киирэн барбыта. Көмүс чыычааҕа, саамай улахан оҕото күн сирин көрөр күнэ-чааһа тиийэн кэлбитин сүрэҕинэн-быарынан сэрэйбитэ. Сотору кэминэн чочумча сатыылаабыт уу чуумпуну кыһыл оҕо бэбээрэр хаһыыта аймаабыта. Ити Катя, билигин Екатерина Семеновна Никитина этэ…
Кыра эрдэҕинэ эйэҕэс эбэтэ Дьэбдьиэй бүөбэйдээбитэ, оҕолообута.
Мындыр саха эмээхсинэ сиэнигэр очурдаах-чочурдаах олох үөрүйэхтэригэр такайбыта. Бэйэтин тус холобурунан ииппитэ. Еврейдэр оҕону мэлдьи хайгыы сылдьаллар. Куһаҕаҥҥын-мөлтөххүн, мас акаарыгын дии сырыттахха, хайа оҕо сырдыкка-билиигэ тардыһыай? Төннөр буоллаҕа… Дьэбдьиэй кырачаан Катюшатын кыратык тугу эмэ гыннар эрэ мэлдьи хайгыы, истиҥ тыллары этэ сылдьара. «Мин оҕом өйдөөх», «мин оҕом үлэһит» диэн тыллары уоһуттан түһэрбэтэ. Онон Катя хайҕал ханыылаах улааппыта уонна бу ис сүрэхтэн истиҥник тахсыбыт тыллары түһэн биэрбэтэҕэ. Ити бэйэтэ туһунан норуот педагогиката буоллаҕа. Билигин оҕолорун өрүү мөҕө-этэ, сэмэлии сылдьар ийэни-аҕаны элбэхтик көрүөххэ сөп.
Ыал тутаах киһитэ
Екатерина Семеновналаах бииргэ төрөөбүт сэттиэлэр. Биэс кыыс, икки уол. Кини үөһэ эппитим курдук, ыал улахан оҕото. Ийэлээх аҕата холкуос хара үлэтиттэн үрүҥ харахтарын өрө көрбөтөхтөрө. Өлөөнө ыанньыксыттаабыта, торбуйах көрбүтэ. Оттон Сэмэн кылгас кэмҥэ болуотунньуктаабыта уонна фермаҕа үлэлээбитэ.
— Ыал тутаах киһитэбин. Бырааттарбын, балтыларбын мэлдьи хамаандалыыр этим. Элбэх оҕолоохтор. Кинилэргэ мэлдьи көмөлөһөбүн, сүбэ-ама буолабын, — диир Екатерина Семеновна.
Кини оскуола боруогун аан маҥнай Алтаҥҥа атыллаабыта. Манна аҕыс кылааһы бүтэрбитэ. Уонна кииҥҥэ, Аммаҕа салгыы үөрэнэ киирбитэ. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьыаҕыттан көхтөөҕө, олоххо актыыбынай позициялааҕа. Били, киинэҕэ курдук, оонньуу-күлэ, сэргэхсийэ таарыйа эттэххэ, комсомолка, активистка, спортсментка и просто красавица этэ. Комсомольскай комитет председателинэн талыллыбыта. Хайыһардьыт, сүүрүк, мээчиксит бастыҥа кини буолара. Дьэбдьиэй эмээхсин барахсан ырааһы ыралаабытын курдук, Катя оскуоланы үрүҥ көмүс мэтээлинэн бүтэрбитэ. Оччолорго чахчы чаҕылхай билиилээх-көрүүлээх эрэ оҕо мэтээл ылара. Саха Судаарыстыбаннай университетыгар математика салаатыгар туттарсан үөрэнэ киирбитэ. Максим Аммосов аатынан стипендияны ылар чиэскэ тиксибитэ. Аны, үөрэнэ-үөрэнэ лаборанныыра. Дьонугар үбүнэн-харчынан көмөлөһөр киһи буолбута. Үрдүк үөрэх кыһатын туйгуннук бүтэрбитэ. Ити кэнниттэн тута аспирантураҕа киирэн, үөрэҕин салҕаабыта.
Отчут-масчыт, булчут, суоппар…
Улахан дьиэ кэргэн маҥнайгы оҕото буолан, хара үлэттэн иҥнэн-толлон турбата. Икки уол олох кэнники төрөөбүттэрэ. Онон аҕатыгар көмөлөһөн, эр киһи үлэтин барытын кэриэтэ үлэлиирэ. Самаан сайын салаллан кэллэр оттоон буһара-хатара. Оттук мас бэлэмнэһэрэ. Онон иҥиир-ситии буола улааппыта.
Екатерина Семеновна айгыр-силик айылҕаны кытта ыкса ситимнээхтик алтыһан улааппыта. Оччотооҕуга саха идэһэтин этин сибиэһэйигэр кыһын ыһа-тоҕо, дэлэйдик-холойдук сиэн бүтэрэн кэбиһэрэ. Булуус да туруга мөлтөх буоллаҕа. Дьиҥэ, хаһаастаах саха, сахабын дэнэр буоллаҕа. Катялаах дьиэ кэргэннэрин эттэрин хаһаастара оччотооҕу ыал сиэринэн сайын бүтэн хаалара. Элбэх киһини аһатыы-сиэтии кыһалҕата тиийэн кэлэрэ. Кыысчаан биир уостаах саатын сүгэн бултуу-алтыы барара. Кустуура. Куһаҕана суохтук ытара. Аҕатын кытта сохсолуура, туһахтыыра. Булт албастарыгар элбэххэ үөрэммитэ. Айылҕаны кытта мэлдьи алтыһар киһи өйө-санаата улаҕалаах, киэҥ дииллэрэ чахчы.
Кини, үгүстэр билэргит курдук, техникаҕа эмиэ олус сыстаҕас. Таайа «Восход» матасыыкыл атыылаһан биэрбитэ. Онон атах тардыстара. Фермаҕа барара-кэлэрэ, бултуура-алтыыра, сир астыыра. Кэлин икки «Минскэйи» уҥуоҕун туппута. 1995 сылтан түөрт көлүөһэлээҕи сүүрдэр буолбута. Үлэһит буолан баран, «Нива» массыына атыыласпыта. Тыа сириттэн силистээх буолан, бадараантан иҥнибэт массыыналары сөбүлүүр.
— Уоппускабын ыллым эрэ тыам сиригэр тардыһабын. Соҕуруу, тас дойдуга күүлэйдиири, анньыалаһары-үтүөлэһэри сөбүлээбэппин. Сир астыырбыттан, бултуурбуттан, айылҕаҕа сылдьарбыттан олус диэн дуоһуйабын, — диэн кэпсиир Екатерина Семеновна.
Кини итини таһынан айылҕа кэрэ хатыламмат көстүүлэрин хаартыскаҕа түһэрэрин сөбүлүүр.
Бэрт интэриэһинэй кэмҥэ
Бэлиэ түгэнинэн туһанан Екатерина Семеновнаттан аҕыйах ыйытыыга хоруйдууругар көрдөспүтүм.
— Екатерина Семеновна, тоҕо математик идэтин талбыккыный?
— Математика предметин сөбүлүүрүм. Өрөспүүбүлүкэтээҕи олимпиадаларга кыттарым. Белоруссияҕа тыа хаһаайыстыбатын үөрэҕэр ыыта сатаабыттарын аккаастаммытым.
— Арай, оскуоланы саҥа бүтэрбит буол, иккиһин бу идэни талыаҥ этэ дуо?
— Идэбин наһаа сөбүлүүбүн. Математика — чуолкай наука. Атын ханнык баҕарар үлэни үлэлииргэ, баһылыырга, политика да буоллун улахан туһалаах. Киһини бэрээдэктиир. Математикка ханнык үөн-күрдьэҕэ сыстыбат.
— Үлэҕэр үрдэллэри хайдах дабайбыккыный, карьераҥ туһунан кэпсээ эрэ.
— Үһүс курска үөрэнэ сылдьан коммунистическай партияҕа киирбитим. Онтон кэмсиммэппин. Партийнай тэрилтэ сэкиритээринэн, солбуйааччытынан үлэлээбитим. Партком чилиэнэбин, сэкиритээргэ тиийэ үүнэн турабын. Преподавателлээбитим. 1987 сыллаахха университекка проректор оҥорбуттара, аҕыс сыл үлэлээбитим. Онтон Дьокуускай куорат мунньаҕын депутата буолбутум. Өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлии сылдьыбытым. Дьокуускай куорат мунньаҕар бэрэссэдээтэллээбитим. Бэһис курска үөрэнэ сылдьан эмиэ депутаттыы сылдьыбытым. Ил Түмэҥҥэ бэрэссэдээтэли солбуйааччынан үлэлии сылдьыбытым.
— Екатерина Семеновна, бэйэҕэр ханнык киһи быһыытынан хаачыстыбаны чорботуоҥ этэй?
— Миэхэ чунуобунньук хаачыстыбалара суохтар. Холобур, улуутумсуйуу курдук. Ити мөкү хаачыстыба миэхэ кыайан сыстыбаттар.
— Екатерина Семеновна, биллэрин курдук, Ил Түмэн үһүс ыҥырыытын депутаттара үгүс уларыйыыларга, реформаларга түбэспиттэрэ. Ол туһунан ахтан аас эрэ.
— Кырдьык, Ил Түмэн үһүс ыҥырыылаах депутаттара үгүс уларыйыылары көрсүбүппүт. Бастатан туран, икки палааталаах парламент биир палаатаҕа көспүтэ. Иккиһинэн, биһиги депутаттыырбыт саҕана Российскай Федерация ситэриилээх былааһы биир ситим үрдүкү былаас (вертикаль власти) оҥорор кэм этэ. Онон Төрүт Сокуоммутугар элбэх уларытылыылары киллэрэргэ күһэллибиппит. Судаарыстыбаннаһы көмүскээһин кэмэ кэлэн ааспыта диэн бэлиэтиибин.
Үсүһүнэн, 2004 сыл күһүнүгэр дойдуга киэҥ айдааны таһаарбыт 122 №-дээх «Монетизация сокуона» диэн федеральнай сокуон ылыллыбыта. Тустаах сокуон ордук Уһук Илин уонна Сибиир олохтоохторугар охсуулаах буоларын билэммит, атын регионнар курдук бу докумуон ылыллыытын утары күүскэ үлэлээбиппит. Ол эрээри, хомойуох иһин, ити утарылаһыы үтүө түмүгэ суох буолбута. Ити сокуонунан сотуллан хаалбыт чэпчэтиилэри төттөрү аҕалыы кыһалҕата биһиги иннибитигэр тирээбитэ. Онон депутаттар элбэх үлэни-хамнаһы көрсүбүппүт. Дойдубут Президенэ Владимир Путин күөх экранынан нэһилиэнньэни кытта аһаҕас кэпсэтиитигэр тустаах сокуон итэҕэһин билинэн турар.
Ити кэмнэргэ олохтоох бэйэни салайыныы саҥа киирбитэ. Онон эмиэ депутаттар үгүс үлэни көрсүбүппүт, хас даҕаны ити боппуруоска туһуламмыт сокуоннары ылыммыппыт. Ити докумуоннар үлэлээн киирэн баралларын туһуттан ситэриилээх былааһы кытта биир сүбэнэн үлэлээбиппит. Парламеҥҥа аан бастаан сити-менеджер, ол эбэтэр муниципальнай улуус ситэриилээх уорганын управляющайа диэн дуоһунас баар буолбута. Дьону-сэргэни кытта ыкса ситимнээхтик үлэлээбиппит. Парламент аппараатыгар олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын кытта бииргэ үлэлиир Варвара Андреевна Петрова салайааччылаах отделлаах этибит. Ити отдел бэйэни салайыныыга киирэргэ уонна бу хайысхаҕа ылыммыт сокуоннарбыт үлэлииллэригэр күүс-көмө, төһүү буолбута.
— Эһиги депутаттыыр кэмҥитигэр «АЛРОСА» хампаанньа тула федеральнай киини кытта мөккүөр тахсыбыта дии.
— Регионнар баайдарын-дуолларын федеральнай бас билиигэ киллэрэр кэм этэ. Федеральнай киини кытта «АЛРОСА» хампаанньа тула мөккүөр, киирсии тахсыбыта. Дьон-сэргэ, нэһилиэнньэ бу боппуруоһу быһаарыыга улахан көмө, өйөбүл буолбута. Кэмигэр ити боппуруоска сыһыаннаах сокуон ылынаммыт, ити докумуон улаханнык туһалаабыта. Күн бүгүҥҥэ диэри «АЛРОСА»-тан ытыс соттон кэбиспэккэбит, өрөспүүбүлүкэбит экономикатыгар улаханнык туһалыы сырыттаҕа. Сокуон быһаарар оруола, туһата бу тыыннаах холобуртан көстөн кэлэр.
Онон Ил Түмэн үһүс ыҥырыытын депутаттара үгүс уларыйыылардаах, уустуктардаах бэрт интэриэһинэй кэмҥэ үлэлээбиппит.
— Екатерина Семеновна, кэпсээниҥ иһин махтанабын. Биһиги эрэдээксийэбит коллектива үбүлүөйгүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит.
Людмила НОГОВИЦЫНА
Өссө ааҕыҥ:
Бэлиэ түгэн: чысхааннар
Читайте нас в:
