Соторутааҕыта Г.В.Ксенофонтов аатынан Хаҥаластааҕы кыраайы үөрэтэр түмэлгэ, суруйбуппут курдук, бу дьиэ кэргэн раритеттарын быыстапката буолбута. Манна Евдокия Васильевна Ксенофонтова, Екатерина Максимовна уонна Василий Никифорович кыыстара, бэйэтин илиитинэн тикпит халадаай былааччыйата уонна дьоппуон солкотуттан кэһиэччигэ көрдөрүүгэ турбута, үйэттэн ордук хараллан сыппыт таҥастар.
Балары Полина Поликарповна Попова, Татьяна Павловна Попова (Протодьяконова), Боролуус кинээс — Павел Алексеевич Протодьяконов, Хачыкаат бүтэһик кинээһин кыра кыыһын сиэнэ, суруктаан-садьыктаан аҕалбыта. Кинээс кыра уола Василий Никифорович Ксенофонтовтар кыыстарын Евдокияны кэргэн ылбыта биллэр. Полина Попова ахтарынан, кини эбээтэ Хачыкаакка олоро сылдьыбыт. Кэргэн тахсан Дьокуускайга көһөн да баран Евдокия Васильевна төрөп-пүттэрин кытары сибээһин сүтэрбэтэх. Василий Никифорович уолаттарын сүтэрэн, кырдьан олорон кинилэр дьиэлэригэр сылдьар эбит. Аҥардас хаалан баран сэрии ыарахан сылларыгар таҥаһын абырахтата, уларыттаран тиктэрэ эҥин кэлэр эбит. Оҕонньор кини үчүгэйдик иистэнэрин билэрин ахтыбытын этэр. Биирдэ Василий Ксенофонтов эбээтигэр бэйэтин дьиэтиттэн иистэнэр массыынаны бэлэх аҕалбыт. Бу массыына кырыымчык кэмнэргэ дьиэ кэргэни улаханнык абыраан турар, иистэнэн харчы да эбинэллэригэр көмөлөспүт, эбээтэ сакааһынан дьоҥҥо бүрүүкэ, оччотооҕу муоданан сиэбэ сомуоктардаах билбиэт куурка эҥин тигэн биэрэр эбит.
Татьяна Павловна олох кырдьыар диэри бу массыынанан иистэммит (13.12.1904 — 21.10.1986 сылларга олорбута). Бу иистэнэр массыына ыал саамай күндү уонна өйдөбүнньүк мала. Ону быйыл саас биир дойдулаахтара көрө, маннык үгүс эрэйи-муҥу эҥэрдэспит эрээри, дьоһун ыал Ксенофонтовтар тустарынан үтүө өйдөбүл хааллын диэн улуустааҕы түмэлгэ быыстапкаҕа аҕалан хаартыскалары кытары бэлэхтээтилэр. Махтал буоллун!
Ксенофонтовтар соҕотох сиэннэрэ Зоя Ксенофонтова, СӨ үтүөлээх учуутала, бары ытыктыыр киһибит, сотору 95 сааһын туолаары сылдьар. Төһө даҕаны доруобуйата саас ылан айгыраатар, кыһыҥҥы суолу баттаһа Тиит Арыы нэһилиэгэр, Чкаловка, төрдүлэрин дойдуларыгар, бара сырытта, Ксенофонтовтар дьиэ кэргэттэригэр ананан Бүлтэгиргэ тутуллубут тыа сиригэр ханна да суох үчүгэйкээн сквердээх комплекска, сылдьан олус астынан, тутуулары көрөр санаата туолан, дьонун аатыгар сүгүрүйэн ытык иэһин толорон кэллэ. Өссө Гавриил Ксенофонтов 135 сылыгар аналлаах тэрээһиннэргэ дьоһуннук кыттан, бар дьонугар ыллыктаах тылын этэн, эдьиийэ Елена Васильевна иистэнэ сылдьыбыт малын, атахха турар былыргы «Зингер» массыынаны Чкаловка бэлэхтиирин иһитиннэрэн төнүннэ. Махтаныаҕыҥ, ытык киһибитигэр!
Зоя Ивановна аҕатын эдьиийдэрин Еленаны, Татьянаны, Евдокияны билэр этэ. Эдьиийдэрэ кини киһи-хара буоларыгар абыраабыт, көмөлөспүт, элбэххэ үөрэппит саамай үтүө, олох очурдарын аахсыбакка булгуруйбат санааларынан, холобур буолбут сүдү дьоно буолаллар.
Евдокия иистэнньэҥ мааныта этэ…
Евдокия Васильевна кэлин Хачыкааттан көһөн тахсан кини бастакы үлэлиир сылларыгар Булгунньахтаахха бииргэ олорбутун, тиһэх суолугар атаарбытын ама умнуо дуо… Таарыччы эттэххэ, Зоя Ивановна ийэтэ өлөн, аҕата хоту көһөн оскуолаҕа үөрэнэр сэрии кытаанах сылларыгар эдьиийигэр Евдокия Васильевналаахха олорбут этэ. 1941 сыллаахха үчүгэй үөрэнээччи диэн кинини «Артек» лааҕырга мэктиэлээбиттэригэр эдьиийэ ити бэлэхтээбит массыынатынан таҥас тикпитин, ол эрээри норуот өстөөҕүн оҕото диэн лааҕырга ыыппатахтарын, онно эдьиийэ кыыһыран кинини нуучча оскуолатыгар көһөрбүтүн, онон бастаан бэрт эрэйинэн үөрэммитин миэхэ ахтыбыта. Өссө ити сылларга кинилэргэ, төһө да кыараҕастык олордоллор, Гавриил Ксенофонтов кэргэнэ Клавдия Арсентьевна уолунаан Ленялыын кэлэн олоро сыл-дьыбыттарын, бу үтүөкэннээх элбэх билиилээх, интеллигентнэй дьахтар кинини кинигэ ааҕарга, нууччалыы кэпсэтэргэ, тулуурдаах буоларга үөрэппитин билиҥҥэ диэри махтана ахтар. Онтон бу иистэнэр массыынанан эдьиийэ Евдокия Васильевна дьоҥҥо сакааһынан таҥас тигэн улахан дьиэ кэргэни ити уустук кэмҥэ иитэлээбит. Ити — 17 дьиэни судаарыстыбаҕа туран биэрбит ыал олоҕо… Онон бу олус күндү мал буоларын өйдүүбүт уонна сыаналыырбыт эрэйиллэр.
Елена Васильевна, Ксенофонтовтар улахан кыыстара
Гавриил кэнниттэн күн сирин көрбүт киһи. Кини 90 сааһыгар 1979 сыллаахха олохтон барбыта. Эмиэ уустук дьылҕалаах, Ксенофонтовтар, ону сэргэ кэргэнэ Амма бааһынайдарыттан төрүттээх кыахтаах баай, атыыһыт Иван Прокопьевич Антипин аймахтарыгар кытары үйэтин тухары көмө-тирэх буолбут үтүөкэннээх киһи этэ. Кини эмиэ иистэнньэҥинэн биллэрэ. Ити кини тутта сылдьыбыт массыынатын хос сиэннэрэ бу аймах аатын үйэтитиигэ улахан үлэни ыытар хаҥаластар Покровскайга түмэллэригэр бэлэхтээн бартара үтүө дьон ыччаттарын дьоһун хардыыта буолар. Махтаныах эрэ тустаахпыт.
Елена Ксенофонтова кэргэнэ эмиэ үтүргэҥҥэ түбэһэн ыраах сиринэн тэлэһийэн түүлээҕинэн дьарыктанан Красноярскай кыраайга Хаатангаҕа олорон онно өлбүтэ биллэр. Сэбиэскэй былааһы үөр экөрсүбэтэх, көмүһүн эҥин күрэтэн Пепеляевтаах кыайтарбыттарын кэннэ Японияҕа эҥин күрүү сылдьыбыт киһи. Хаста да кэргэнигэр кистээн кэлэ сылдьыбыт эрээри дойдулаах киһи Елена барсыбатах, ол оннугар кэрэгэй үйэлэммит соҕотох кыыһын Елена оҕолорун иитиигэ олоҕун бүтүннүү анаабыт. Билигин хаҥаластары кытары истиҥ сибээһи кини сиэнэ Рейнида Петрова тутан кэллэ. Кини эмиэ Тиит Арыыга, Чкаловка тэрээһиннэргэ кытынна, Ксенофонтовтар ааттарын үйэтитиигэ кыттыһар киһи буолла. Елена Васильевна бүтүн аймаҕы түмээччи, дьонун туһунан элбэҕи ахтан хаалларан барбыт киһи, иистэнньэҥ, асчыт бэрдэ. Кини туһунан Ксенофонтовтар сиэн балтылара Наталья Котельникова эмиэ олус үчүгэйдик ахтан аһарбыта биһиги хаһыаппытыгар бэчээттэнэн турардаах.
Еленаны дьонугар оҕо турбат буолан куоттаран Улахан Ааҥҥа биир эмээхсиҥҥэ ииттэрэ биэрбиттэр, 12 сааһыгар эрэ ылбыттар. Онон ийэтигэр бастаан аанньа сыстыбытах этэ. Церковнай-приходской оскуола кэнниттэн салгыы үөрэниэн, учуутал буолуон олус диэн баҕарбытын аҕата үөрэттэрэ ыыппытаҕын хойукка диэри хомойо саныырын этэрин чугас дьоно ахталлара. Эмиэ кыһалҕалаахтык олорбута биллэр. Хата, Гавриил Ксенофонтов доҕоро академик Алексей Окладников Дьокуускайга кэлэ сылдьан үрдүкү салалтаҕа Гавриил Чиряевка тиийэ туруорсан кырдьар сааһыгар таас дьиэлээбитин үйэтин тухары махтанара диэн кэпсээбиттэрэ.
Татьяна эрдэ олохтон барбыта…
— Ксенофонтовтарга Татьяна иккис кыыс этэ. 1895 сыллаахха олунньу 12 күнүгэр Арҕаа Хаҥалас 4-Малдьаҕар нэһилиэгэр төрөөбүт, — диэн кэпсиир туоһуласпыппар Чкалов бибилэтиэкэтин үлэһитэ, Ксенофонтовтар түмэллэрин тэрийиигэ улахан сыратын биэрбит, кинилэр олохторун утумнаахтык үөрэппит Раиса Степанова, — Кини церковнай-приходской оскуланы бүтэрбит (ситэ чуолкайдана илик), мин санаабар, Тиит Арыытааҕы Петропавловскай церковнай-приходской оскуолаҕа, В. Пестерев этэринэн, Дьокуускай куоракка. Дьонноро ол кэннэ үөрэттэрбэтэхтэр, кыыс анала, дьиэ кэргэн ийэтэ буолар диэн.
Татьяна Васильевна бастакы кэргэнэ, Зоя Ивановна ахтарынан, Тойон Арыы киһитэ Сурдурҕаан атыыһыт уола Уйбаан Никитин, Иркутскай куоракка үөрэнэ сылдьан сэллик ыарыыга ыалдьан өлбүт. Аҕата аҕалан Сата таҥаратын дьиэтин таһыгар уҥуоҕун туппут. Хойукка диэри хара мрамор мэҥэ таас баара үһү (батсаапка кэлбит иһитиннэриинэн).
Иккис кэргэнэ Илин Хаҥалас улууһун 2-с Дьөппөнүттэн төрүттээх Павлов Гавриил Константинович — Сүүс Хабырыыс атыыһыт уола Кирилл Павлов, 1888 сыллааҕы төрүөх. Павловтары кытта Дьөппөҥҥө олорбуттар, оҕоломмотохтор. Икки оҕону ииппиттэрэ биллэр, Петр уонна Татьяна диэннэри (Ефросинья Кардашевская «Далбар хотун» сурунаал 2007 сыллааҕы бастакы нүөмэригэр ол туһунан суруллубута). Ииппит кыыстара Татьяна, 1913 сыллааҕы төрүөх, Арҕаа Хаҥалас 4-с Малдьаҕарыттан төрүттээх. Ийэлээх аҕата Григорий Михайлович (Мочуот) уонна Марина Васильевна Борисовтар. Татьяна Григорьевна (Арыы Таанньа) өр сылларга Хачыкаакка арыы сыаҕар маастарынан үтүө суобастаахтык үлэлээн дьон ытыктабылын ылбыта. Сэрии сылларыгар элбэх оҕону хоргуйууттан быыһаабыта диэн махтана ахталлар. Соҕотох кыыһа Кетарута Николаевна эрдэ тулаайах хаалан, кэргэнэ эрдэ өлөн түөрт оҕотун соҕотох иитэн, үөрэттэрэн ыал оҥорбут үтүөкэннээх ийэ.
Хаҥалас бибилэтиэкэтин историятыгар, аан бастакынан, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ диэн ааты сүкпүт сир түннүгэ киһи Анна Петровна Лебедева диэн 2-с Дьөппөнтөн төрүттээх кырдьаҕас: «Ийэбинэн баай Павловтар аймахтарбыт буолан, оҕо сылдьаммын оскуолаҕа бараары-кэлээри дьиэлэригэр сылдьар этим. Саҥаһым Татьяна Васильевна олус үчүгэй майгылаах, наһаа маанытык таҥнар, эдэр, кыраһыабай дьахтар этэ. Оскуолаттан төннөн иһэн, кинилэри кытта чэйдэһэр буоларым», — диэн кэпсээн турардааҕын Ермолай Скрябин «Тыыннаах кэрэһитинэн буолар» диэн ыстатыйатыгар суруйан турардаах. Татьяна эдэр сааһыгар өлбүт, иккис Дьөппөҥҥө көмүллүбүт, хас сыллаахха өлбүтэ биллибэт», — диэн суруйда аанньа үчүгэйдик билбэппинэн Раиса Семеновна.
Ити курдук Ксенофонтовтар кыргыттара бэйэлэрэ туспа олоххо көрүүлээх, ураты суоллаах-иистээх, убайдарын аатын өрө тутан кэлбит, ыччаттарыгар, дьонноругар-сэргэлэригэр төһө кыалларынан көмө-лөспүт дьоһун дьон этилэр. Билигин өссө сиэннэр кинилэр олохторун холобур оҥостон үөрэтэргэ дьулуһаллар. Оннооҕор интернетинэн Россия эбэ хотун араас муннуктарыттан булсан билсиһэн хас биирдиилэригэр ытыктабыл сыһыаннарын аныыллар.
Людмила Аммосова
Акция Сахапечать
Участвуй в акции ГАУ «Сахапечать»! Бесплатная доставка до дверей
Читайте нас в:
