«Забота-Арчы» хаһыат балаһатыгар кэмиттэн кэмигэр анал үөрэхтээх, сылы эргиччи илиитин үүнээйиттэн араарбат, биологическай наука кандидата, ботаническай сад научнай сотруднига Екатерина Афанасьева ыалдьыттыыр. Бүгүн кини ыам ыйынааҕы, сүрүн олордуу иннинээҕи сүүтүк сүбэлэрин үллэстэр.
— Екатерина, үтүө күнүнэн! Дьэ, уһун кыһыммыт бүтэн, наһаа өр кэтэспит ыам ыйбыт тиийэн кэллэ. Үүнээйи табыллан, элбэх аһы биэрэригэр буор састааба улахан оруоллаах. Эн саҥа саҕалыыр оҕуруотчуттарга кистэлэҥ сүбэлэргиттэн үллэстиэххэ?
— Өлгөм ас, үүнээйи доруобай туруга буортан олус тутулуктаах. Оҕуруот аһа, оҕурсу, помидор, моркуоп, хаппыыста уо.д.а көрүҥ үүнэригэр буорун састааба араас буолар. Холобур, оҕурсу уонна кини аймахтара кабачки, патиссон, тыква, арбуз, дыня — бахчевайдар диэн бииргэ түмүллэн ааттаналлар. Кинилэр элбэх уоҕурдуулаах, ноһуома өлгөм састааптаах буору сөбүлээн үүнэллэр.
Томат (помидор), перец, баклажан пасленовые диэн, кинилэр өлгөм ноһуомҥа аһары күөҕү биэрэн, үчүгэйдик ас куппаттар, норуокка «жиреют» диэн ааттыыллар. Ол иһин, үүнээйи төһө «аска», уоҕурдууга наадыйарыттан көрөн буорун састаабын таба оҥоруох тустаахпыт.
Үксүн буор састаабын ноһуомунан, мас күлүнэн, кумаҕынан, торфунан, күөл ньамаҕынан (сапропель) тупсарыахха син.
Кэлиҥҥи кэмҥэ сидерат диэни үүннэрэн буор састаабын байытар, тупсарар ньыманы дьон сэргээн туттар буолла. Сидерат сиэмэтэ анал маҕаһыыннарга баар буолар, үксүн горчица белая, фацелия, вика, клевер сиэмэтэ. Теплицаҕа, хортуоска буолатыгар, кирээдэҕэ үүнээйи ыһыллыан биир ый иннинэ, эбэтэр хомуллубутун кэннэ ый кэриҥэ оҥоһуллар. Сииктээх буору кыратык көбүтэ түһээт, сидерат сиэмэтин ытыспытыгар ылан, кыралаан таммалатан ыһабыт, кыраабылынан, эбэтэр Фокин плоскореһынан көбүтэ түһэн сиэмэни 1-2 см буорга тимирдэбит.
Буор сиигэ көппөтүн диэн 4-5 хонук салапаанынан бүрүйэбит. Сидераппыт өлгөмнүк тахсыбытын кэннэ салапааны ылыахха син. 2-3 нэдиэлэнэн, сүрүн олордуу кэмигэр буору кытта тэҥҥэ көбүтэн олордуллуохтаах үүнээйибитин олохтоох миэстэтин булларан саҕалыыбыт. Сидераппыт ото сытыйан үүнээйибитигэр ас буолар, буорга баар микроорганизмнары аһатан, буорбут туруга тупсар. Нууччалыы оздоровление почвы диэн буолар.
Ону тэҥэ маҕаһыыҥҥа «Байкал Эм», «Сияние», «Триходерма», «Эмбиота» диэн препараттар дэлэйдик атыыланар буоллулар. Билэр дьон сүрдээҕин тутталлар. Ити препараттар сүрүн састааптара диэн буорга баар туһалаах микроорганизмнары, бактериялары, тэллэйдэри элбэтэн, үлэлэтэн, куһаҕан патогеннай микрофлораны аччатан, буорга баар үүнээйи кыайан иҥэриммэт эттиктэрин үүнээйигэ сөптөөх гына уларыталлар. Дьэ оччоҕо буор састааба тупсар, туруга чөл буолар.
Айылҕаҕа ким да буору тупсарбат, эмтээбэт, барыта орун оннугар буолар, туох да сытыйа-ымыйа сылы сыллаан сыппат, барыта дьыл хаамыытынан баран иһэр. Ити барыта киһи хараҕар көстүбэт айылҕа көмөлөһөөччүлэрэ — туһалаах микроорганизмнар үлэлэрэ.
Өссө биир туһалаах уоҕурдуу — оту сытытан үүнээйигэ кутуу. Сыыс оту, охсуллубут оту, оҕурсу, помидор быһыллыбыт отун буочукаҕа кутан, ууну толору баһан, уонча күн көөнньөрөн туттуллар. 1:10 ууга суурайан бахчевайдарга уон күҥҥэ биирдэ кутуллар, пасленовайдарга уонна атын үүнээйилэргэ күөх биэрэр кэмнэригэр биирдэ-иккитэ эрэ кутуллар. Үөһээ этиллибит препараттары кутан уоҕурдуу көөнньөрүүтүн тупсарыахха син.
Сорох дьон сибиэһэй ынах, сылгы сааҕын үүнээйи буоругар эбэн олордооччулар. Ол сыыһа. Сибиэһэй саах үүнээйи силиһин быһа сиэн сөп уонна оҕуруот аһыгар нитрат буолан сөҥөн, мунньуллуон син. Элбэх нитраттаах оҕуруот аһа киһи доруобуйатыгар буортулааҕын умнуо суохтаахпыт.
— Оччоҕо үүнээйигэ хайдах ноһуом барсарый?
— 2-3 сыл сыппыт, хара дьүһүннээх, сибиэһэй саах сыта суох ноһуом (перегной) барсар. Ханнык үүнээйи (культура) буоларыттан, уонна олордор сирбит төһө дьадаҥытыттан көрөн ноһуому сөп соҕустук эбэбит. Томат, помидор 1-2 ытыс биир үүнээйигэ, луункаҕа кутан үчүгэйдик буору кытта буккуйан баран олордобут. Бахчевайдарга арыый элбэх барсар, 2-3 ытыс буолуон син.
— Рассада атыылаһарга киһи ордук туохха болҕомто уурара нааданый?
— Өлгөм астаах, минньигэс амтаннаах оҕуруот аһын сиэмэнэн бэйэ талан ылан үүннэрэрэ ордук. Бэйэҥ сөбүлүүргүнэн хайа баҕар талаҕын, маҕаһыыннары кэрийэн, интернетынан сакаастаан булуохха син. Хайдах суордун, кини характеристикатын ааҕан, хаһан ситэрин, хайдах амтаннааҕын, дьүһүнүн, аһын быһыытын, төһө өр харалларын барытын сиэмэнэн таларга быыбара элбэх. Уопуттаах оҕуруотчуттар саҥа суорду үүннэрэн көрөн, Саха сиригэр барса, өлгөм ас биэрэр эбит диэн сүбэ-ама биэрэрэ, уопут үллэстэрэ элбээтэ. Ити элбэх сыраттан тахсар. 2-3 сыл үүннэрэн, кэтээн көрүү түмүгэ буолар.
Рассаада үүннэрэр усулуобуйата, солото суох киһи ырыынакка баран атыылаһарыгар тиийэр. Ыам ыйын ортотуттан дьоҕус хаһаайыстыбалар, чааһынайдар рассаада арааһын атыылаан саҕалыыллар.
Киһи хараҕа иирэр элбэх үүнээйи рассаадата буолар. Кэлиҥҥи кэмҥэ интернет сайдан культура арааһа, сорда да элбээтэ. Конкуренция үрдээн, билигин рассаада хаачыстыбата биллэ тубуста.
Сибэкки рассаадатын таларга дөбөҥ соҕус, үксүн сибэккилээн турар буолар, сордун характеристикатын кытта бэйэтин тэҥнээн ылыахха син.
Оттон оҕуруот аһын таларга уустук. Үксүн рассаада туругун уонна атыылааччы ыйаабыт этикеткатын эрэ көрөн талар кыахтаахпыт.
Төһө да кыһаллан үүннэрбиттэрин иһин сорт буккулуута баар суол. Ол иһин сүбэлиэм этэ, биир сиртэн, биир атыыһыттан рассааданы барытын ылбат буолуҥ диэн. Холобур, 20 помидор рассаадатын атыылаһарга хас да сиртэн араас сорду талан ылар ордук.
Билбэт, хаһан да истибэтэх сорткутун элбэҕи ылбат буолуҥ, боруобаҕа диэн 1-2 устуука сөп буолар.
Сөбүлээтэххитинэ, эһиил элбэтиэххитин син. Күн-дьыл уларыйа турар, быйылгы сайын хайдах буолара биллибэт, араас сорт араастык үүнэр, туспа ирдэбиллээх, үүнүүлээх буолар. Ол иһин биир сорду талбакка, арааһыттан талан үүннэрбит ордук. Биир сорт нэмин таппатаахха, атын сорт табыллан өлгөм үүнүү биэриэн син.
— Атыылаһарга үчүгэй рассаада туруга хайдах буолуохтааҕый?
— Оҕурсу, помидор, перец, кабачки, арбуз уонна да атын культуралар олохтоох сиригэр олордуллар кэмиттэн ааҕыллан анал хонуктаах буолаллар. Ол аата рассаада анал саастаах буолар (возраст рассады). Туруга бэйэтин сааһыгар сөптөөх, ото уонна силиһэ сөбүгэр сайдыбыт буолуохтаах, дьүһүнэ чээлэй күөх, ыалдьыбыт, саһарбыт сэбирдэҕэ суох, аһары кыра буолбатах, аһары уһаабатах буолуохтаах. Күнэ тиийбэккэ куоҕайбыт рассааданы ылбат ордук, айаннаан иһэн, эбэтэр олордорго сыыһа хамсанан тоһутан, мэлийиэххэ син.
Сылтан сыл аайы уопутуран, сайдан истэхпит аайы дьиэ кэргэммитин, дьугас дьоммутун бэйэ үүннэрбит ураты минньигэс, иҥэмтэлээх, сибиэһэй, туох да химията суох ыраас оҕуруот аһынан күндүлүүрбүт элбээн истин.
— Кэнники сылларга Сахабыт сиригэр тэлгэһэлэрин иһиттэн биэдэрэнэн дьэдьэни хомуйааччылар баар буолбуттара киһини сөхтөрөр. Дьэ, минньигэс дьэдьэни бэйэ үүннэрэригэр эн тугу сүбэлиигиний?
Кэлиҥҥи сылларга дьэдьэн, клубника үүннэриитэ сайдан, дьон уопутуран араас ньыманы туттан үүннэрэр буоллулар.
Мин кэтээн көрүүбүнэн 3 ньыма баар: биир сыллаах үүннэрии, кыстатыы уонна фриго рассааданы үүннэрии.
Биир сыллаах үүннэрии. Сиэмэнэн эрдэттэн рассаадалаан, сайыны быһа кирээдэҕэ үүннэрэн өлгөм ас ылабыт. Кыһыны тулуйбат, ол иһин саас аайы саҥаттан рассаада олордуллар.
Биһиги кыһыммытын тулуйар анал кэлии сортар «Московский деликатес», «Королева Елизавета 2», «Руяна», «Барон Солемахер», «Рюген» уо.д.а., эбэтэр олохтоох Тыа хайаайыстыбатын института таһаарбыт сортара «Владыка Зосима», «Покровская», «Богдалена», «Берсеневская», «Садово-Спасская», «Александра». Кыһынын эбии үллүктээн, саас кыстыктан сөптөөхтүк таһааран, сайыны быһа көрөн-харайан өлгөм аһы ылыахха син.
Фриго рассааданан кэлии «Мара де Буа», «Вивара», «Сан Андреас», «Альбион» уо.д.а. сортары элбэхтик аҕалар буоллулар. Ас биэрэр, олордулларга сөптөөх бэлэм рассаада кэлэр. Сөпкө харайан, тилиннэрэн (адаптациялаан) олортоххо, сайыны быһа өлгөм аһы кутар. Куһаҕана диэн биһиги кыһыммытын үллүктээх да тулуйбат. Кыстатарга анал холодильник, кыраадыһын биир кэмҥэ 0-4 С тутан турара наада.
Ити курдук, араас ньыманы туһанан, дьэдьэн үүннэриитин баһылаан, дыргыл сыттаах отонунан, бэйэ оҕуруотуттан химиката суох үүнээйилэри дэлэйдик үүннэрэн оҕолоргутун, сиэннэргитин күндүлүүргүт элбээн иһэригэр баҕарабын.
Екатерина, махтанабын. Билиҥҥи оҕуоруот былдьаһыктаах кэмигэр бириэмэ булан миигин кытта кэпсэппиккэр, бэйэҥ өр сыллаах уопуккуттан сүбэлэргин биэрбиккэр!
Кэпсэттэ Екатерина Бястинова.
Читайте нас в:
