Киһи олоҕо хас да кэрдиис кэмҥэ арахсар. Ити кэрдиис кэмнэртэн олоххор биир боччум миэстэни күлүү-үөрүү аргыстаах оскуолатааҕы сылларын ылаллар. Биһиги Лөгөй орто оскуолатын 1984 сыллаахха 44 буолан бүтэрэммит, олох киэҥ аартыгар үктэммиппит.

Выпускпут биир саамай чаҕылхай үөрэнээччитинэн Сиэҥкэ, Сеня Иванов этэ. «Этэ» диэн суруйарга олус да ыарахан. Муус устар 26 күнүгэр кини бу олохтон туораабытын туһунан ыар сурах тигинээн кэлэн, барыбытын харааһыннарда, соһутта. Кини кылгас олоҕор элбэҕи да ситистэ. Ол курдук, Семен Семенович экономическай наука кандидата, Ил Түмэн төрдүс уонна бэһис ыҥырыыларын депутата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин эргиэнин Бочуоттаах үлэһитэ, Саха сирин хайыһарга федерациятын президенэ, Россия хайыһарга федерациятын чилиэнэ, талааннаах урбаанньыт, меценат…

Кыһалҕаны билэн

Семен Таргылдьыма эбэ тардыылаах, кэрэ айылҕалаах Тулуна сиригэр дьоллоох оҕо сааһа ааспыта. Алта саастааҕар амарах аҕата күн сириттэн күрэммитэ. Сеня оскуолаҕа үөрэнэ киирээт, хороччу улаатан эрэр уолчаан дьиэтигэр-уотугар, хаһаайыстыбатыгар аҕатын солбуйар киһинэн буолбута. Күннээҕи оһоххо оттор маһын эрдэттэн эрдэ хайытан, бэлэмнээн кэбиһэрэ. Муус киллэрэрэ, ийэтигэр сүөһү көрсөрө.

Кини бэһис кылааһы бүтэрээт, окко үлэлээбитэ. Бастыҥ үлэлээх звеноҕа түбэспитэ. От бөҕөтүн оттообуттара. «Оҕотук санаабар кыратык сынньанан ылаары, ардах түһэрин кэтиирим. Звенобут салайааччыта ардахха да улаханнык сынньаппата, күрүө тутарбыт. Үчүгэй үлэбит иһин «Запорожец» уонна миэбэл фондатынан наҕараадаланан турардаахпыт. Кыра эрдэхпиттэн үлэҕэ эриллибитим. Онтукайым билиҥҥэ диэри туһалыыр», — диэн Семен миэхэ кэпсээн турардаах.

Кини оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан хайыһарынан үлүһүйэн туран дьарыктаммыта. Тулуна оскуолата ситэтэ суох орто оскуола буолан, тохсус уонна онус кылаастарга Лөгөй орто оскуолатыгар кэлбитэ. Манна Сеня өрөспүүбүлүкэ биир бастыҥ тренерэ Григорий Константинович Дьячковскайга хайыһарга дьарыктаммыта. Үчүгэй тренергэ түбэһэн көрдөрүүлэрэ биллэрдик үрдээбитэ. Оройуон, өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиилэригэр үгүстүк бириистээх миэстэлэргэ тиксэрэ. Спорт маастарыгар кандидакка тиийэ үүммүтэ.

Тулуна оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан музыка иэйиилээх абылаҥар ыллара сылдьыбыта. Бииргэ үөрэнэр оҕолорун кытары «Снегири» диэн вокальнай-инструментальнай ансамбль тэрийбиттэрэ. Уһун киэһэни быһа дьарыктаналлара. Сеня ыллыыра, бас, соло гитараларга оонньуура. Оройуоннарын иһигэр гастроллууллара. Фестивалларга кыайыылааҕынан тахсаллара.

Сеня оскуолаҕа үчүгэйдик үөрэммитэ. Уопсастыбаннай үлэлэргэ актыыбынайдык кыттара. Оччоттон салайааччы буолуон сөптөөх хаачыстыбалар киниэхэ бааллара.

Аармыйаҕа тылланан

Оскуоланы бүтэрэн баран Семен «оскуола — производство —  үрдүк үөрэх» девиһинэн совхозка үлэлии хаалбыта. Субай сүөһү көрбүтэ. Онтон ааармыйаҕа ыҥырыллан сулууспалыы барбыта. Үчүгэй спортсмен диэннэр аармыйаҕа ыытымаары гыммыттар. Ону бэйэтэ көрдөһөн барбыт.

Аармыйа кэнниттэн СГУ-га педагогическай факультекка үөрэммитэ. Тулуна оскуолатыгар физкультура учууталынан икки сыл устата үлэлээбитэ. Ырыынак сыһыаннаһыыларыгар киириигэ өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастакынан бизнеһинэн дьарыктаммыта. «Госен» ЛТД диэн фирма тэрийбитэ. УАЗ массыыналары, бородуукта атыылыыллара. Бороҕоҥҥо ыытыллыбыт тыа сирин бастакы спортивнай оонньууларыгар генеральнай спонсор буолбута. Улахан дьаһал таһымнаахтык барыытыгар сэмэй кылаатын киллэрсибитэ. Ити спортивнай оонньуу тэрээһинин таһыма үрдүгүнэн күн бүгүҥҥэ диэри уос номоҕор сылдьар.

Семен Семенович билиитин-көрүүтүн кэҥэтэн, Новосибирскайдааҕы уу транспорын судаарыстыбаннай академиятыгар ситиһиилээхтик үөрэнэн, инженер-экономист идэтин баһылаабыта.

Сэмэнтэн «Бизнеһинэн дьарыктаныыга ханнык киһи быһыытынан хаачыстыбалар наадаларый?» — диэн эмиэ ыйытан турардаахпын. Онуоха кини: «Эппит тылгын толоруохтааххын, чиэһинэй буолуохха наада», — диэн хоруйдаабыта. Бизнес эйгэтигэр ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы сырыттаҕына, төрөөбүт улууһугар үлэҕэ ыҥырбыттара.

Кэскиллээх салайааччыны таба көрөн

Улуус баһылыга Владимир Черноградскайдыын «Бороҕоннооҕу эт-үүт комбинатын модернизациялааһын» диэн бырайыактарын бырабыыталыстыба конкурснай хамыыһыйатыгар көмүскээбиттэрэ. Үп-харчы көрүллүүтүн ситиспиттэрэ. Бастаан үлэни саҕалыылларыгар эт-үүт комбинатын дьиэтэ тоҥон турара. Ону ириэрбиттэрэ. Саҥа технологияны баһылааһыҥҥа тэтимнээх үлэ ыытыллыбыта. Москваттан оборудованиелар аҕалыллан туруоруллубуттара. Оччолорго атын сирдэргэ суукка, сууккаттан эрэ ордук кэмҥэ буорту буолбат үүтү куталлара. Оттон лөгөйдөр үүттэрэ уон суукка устата туох да буолбата. Тэриллибит сылларыгар нэһилиэнньэттэн эт-үүт, хортуоппуй, хаппыыста, собо соҕотуопкалааннар 18,5 мөл. солк. харчыны дьоҥҥо-сэргэҕэ түҥэппиттэрэ. Нөҥүө сылга ити сыыппара 33 мөл. солк. тиийэ улааппыта.

«Лөгөй» ҮХАПК икки сыл эрэ иһигэр сүһүөҕэр лаппа турбута. Үс сылынан 120 араас аһы оҥорор-астыыр буолбуттара. «Саха сирин табаардара — 2001» өрөспүүбүлүкэтээҕи быыстапкаҕа  кыттаннар биир кыһыл көмүс, үс үрүҥ көмүс мэтээлгэ тиксибиттэрэ, сиппит-хоппут тэрилтэ быһыытынан сыаналаммыта. Ити дьыл алтынньытыгар Москваҕа Бүтүн Россиятааҕы агропромышленнай быыстапкаҕа кыттан үс кыһыл көмүс, икки боруонса мэтээлинэн наҕараадаламмыттара. Бу быыстапкаҕа лөгөйдөр кутар «Чэбдик» ыраас уулара Россия 89 регионугар ыраастаммыт иһэр ууну сүүһүнэн собуот оҥороруттан ордон, чорбойон үс саамай бастыҥнар кэккэлэригэр киирбитэ. Манна үлэлии сылдьан Ил Түмэн быыбарыгар депутакка кандидатынан турбута. Ситиһиилээх үлэтинэн-хамнаһынан Семен Семенович саталлаах салайааччы буоларын дакаастаабыта. Маны таба көрөннөр, кинини 2003 сыллаахха «Туймаада-Лизинг» тэрилтэҕэ үлэҕэ ыҥырбыттара.

«Туймаада-Лизинг» хампаанньаҕа

Семен Семенович «Туймаада-Лизинг» хампаанньаҕа өр сылларга таһаарыылаахтык, ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Техниката суох производствоны сайыннарбаккын. «Туймаада-Лизинг» судаарыстыбаннай политиканы олоххо  киллэрэр биир тэрилтэнэн буолбута.

Кини улуустарга филиаллары уонна бэрэстэбиитэлистибэлэри тэрийбитэ. Семен Семенович дьон Дьокуускайга кэлэллэригэр-баралларыгар ороскуоттарын аччатар сыалтан итинник быһаарыныыны ылыммыта.

Устаабынай хапытаал кээмэйинэн «Туймаада-Лизинг» хампаанньа Россия лизингэбэй хампаанньаларын рейтинин сүүрбэһис кэрдииһигэр сылдьарын систиспитэ. Үтүмэн үгүс ахсааннаах тэрилтэлэртэн итинник кэрдиискэ тахсыы — улахан ситиһии этэ.

Сылга ортотунан биир тыһыынча Синтай тракторы аҕалаллара. Ити мини-трактордар саха оҕуһун солбуйдулар диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо. Сэмэн тыа сиригэр дьоҕус техника дэлэйиитигэр үгүс кылаатын киллэрбитэ. Дьокуускайдааҕы килиэп комбинатыгар саҥа мохоруон оҥорор линияны аҕалан таҥан биэрбиттэрэ. «Таба» хампаанньаҕа биологическай актыыбынай эбиликтэри оҥорор ситими аҕалан туруорбуттара Хампаанньа өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар сууламмыт сенаж саҥа технологиятын олоххо киллэриигэ поставкалаан биэрэн кыттыыны ылбыта.

Политика эйгэтигэр

Кини үлэтин-хамнаһын хайысхатынан, Аграрнай партия кэккэтигэр киирэн, Ил Түмэн төрдүс ыҥырыытыгар депутатынан талыллыбыта. Субъектар парламеннарын быыбардарыгар дойду үрдүнэн Аграрнай партия Россия икки эрэ субъегын парламеныгар киирбитэ. Олортон биирдэстэрэ — биһиги Сахабыт сирэ этэ. Ити — улахан ситиһии, тыа сирин дьоно-сэргэтэ бэйэтин санаатын иһитиннэрэр кыахтааҕын бэлиэтинэн буолбута. Бу курдук, Семен Семенович аны политика эйгэтигэр сыстыбыта.

Семен Ил Түмэн аграрнай политикаҕа уонна тыа сиригэр, бюджекка, үпкэ, түһээн уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар, экономичнскай, инвестиционна уонна промышленнай политика, предпринимательство, туризм уонна инфраструктура сайдыытыгар курдук өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар бөдөҥ суолталаах сис кэмитиэттэргэ чилиэнинэн талыллан, үлэлээбитэ-хамсаабыта.

Дьоно-сэргэтэ Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын быыбарыгар куоластарын итэҕэйэннэр депутатынан иккистээн талбыттара.

Сүрүн үлэтигэр үлэлии-хамсыы сылдьан, дойдуга, Сахатын сиригэр спорт, хайыһар үүнэрин-сайдарын туһугар сыралаахтык үлэлиирэ. Ол курдук, Семен Семеновичка 2014 сыллаахха Сочига ыытыллыбыт ХХII кыһыҥҥы олимпидаҕа уонна ХI паралимпийскай оонньуулар тэрээһиннэригэр сүҥкэн кылаатын иһин Россия Президенэ Владимир Путинтан өйдөбүнньүк мэтээлинэн уонна Бочуотунай грамотанан, Россия спордун миниистирин Виталий Муткоттан Махтал суругунан наҕараадаламмыта.

Тиһэх көрсүһүү

Семен Семенович политикаттан тохтоон баран, сөбүлүүр хайысхатыгар бизнескэ төннүбүтэ. «ВостокевроТехника» диэн чааһынай тэрилтэ тэриммитэ. Олоҕун тиһэх күннэригэр диэри Сахатын сирин олохтоохторун кылбачыйа сылдьар саҥа массыыналарынан хааччыйыыга үлэлэспитэ.

Кини элбэхтик айанныырын сөбүлүүрэ, элбэх сири-уоту, судаарыстыбаны көрбүтэ. Онтон үчүгэйин сөҥөн ылан, ыытар үлэтигэр-хамнаһыгар туһанара.

Бу кыһын «Сүр күүһэ — Сильные духом» диэн кинигэм бэчээттэнэн тахсыбыта. Кэлиҥҥи кэмҥэ кумааҕы, бэчээт сыаната аһара үрдээн, кинигэм бэчээтигэр үп-харчы тиийбэккэ, оскуолаҕа бииргэ үөрэммит табаарыспыттан Сиэҥкэттэн көрдөспүтүм. Сэмэним тута сөбүлэспитэ. Ол кинигэм Новосибирскайга олус үчүгэй хаачыстыбалаахтык бэчээттэнэн тахсыбыта. Киниэхэ махталым муҥура суох.

Саҥа дьыл бырааһынныьыгын иннинэ, ахсынньы 29 күнүгэр офиһыгар Дьокуускайга олорор кылааһын оҕолорун ыҥыран чэйдэппитэ. Оскуолатааҕы сылларбытын санаабыппыт-ахтыбыппыт, политиканы да тумнубатахпыт. Онно кинигэбин бэлэхтээбитим. Сиэҥкэбитин кытта тиһэх көрсүһүүбүт буоларын хантан сэрэйиэхпитий…

Оскуоланы бүтэрбит 25 сылбытыгар «Туймаада-лизинг» кафетыгар үчүгэйдик да бырааһынньыктаабыппыт. Сүрүн тэрийээччибит, биллэн турар, Семен буоллаҕа…

Кини ыалдьарын туһунан тыл быһаҕаһын да быктарбата. Онон бииргэ үөрэммит оҕолоро Сиэҥкэбит, Сенябыт бу олохтон туораабытын олус «ыарыылаахтык» ылынныбыт.

Семен Семенович элбэх кыһалҕалаах дьоҥҥо көмөлөһөрө. Улуу өбүгэлэрин ааттарын мэлдьи үрдүктүк тутара.  Улуу Лөгөй Тойон пааматынньыгар 500 тыһ. солкуобайы уу харчынан ууран биэрбитэ.

Биһиги выпуск чаҕылхай уолбут, лидербыт Семен Ивановпутун мэлдьи ахта-саныы сылдьыахпыт, кини ситэ олорботох олоҕун оҕолоро ситэриэхтэрэ диэн эрэнэбит.

Людмила Ноговицына