САХА СИРЭ. Муус устар 26 күнэ — ULUS.MEDIA. Бэтэринээр-быраас идэлээх киһи таба иитэрин уонна өссө сылгылыын бииргэ тутарын дьиктиргии истэммин билистим. Кини – Өймөкөөн II Бороҕон нэһилиэгин Томторуттан сылдьар Илья Тарков диэн. Тыа хаһаайыстыбатын үлэтин бэтэрээнэ, 74 саастаах.
Илья Яковлевич ыстаадаҕа сайылыы барыан иннинэ Дьокуускайга кэлэн, балыыһаҕа эмтэнэн, этин-сиинин бөҕөргөтүнэн дойдулаары сырыттаҕына көрсөн сэһэргэстим. “Өймөкөөн” сопхуоска идэтинэн 7 сыл үлэлээбитин кэннэ биригэдьииринэн анаабыттар. Ол даҕаны буоллар, бэтэринээрин эбээһинэһин толоро сылдьыбыт. Дьэ, онтон улахан хаһаайыстыбалар түөрэҥнээн, мөлтөөн бараллар. Ол оннугар чааһынай бас билиилээхтэр үөскүүллэр.
– Мин бырааттарбын уонна ийэбин кытта 1992 с. “Муола” диэн аҕа ууһун общинатын тэриммиппит. Сопхуостан 5 тыһыынчаны эрэ кыайбат ахсааннаах табаны эттэһэн (арендаҕа) ылан, түөрт ыстааданан көрбүппүт. “Өймөкөөн” сопхуос муҥутаан 17 тыһ. табалана сылдьыбыта. Кэлэктиибинэй тэрилтэ (КП) киэбинэн үлэлээн көрөн баран, 1995 с. дьоҕус кэпэрэтииптэргэ бытарыйбыттара. Ол сахха хаһаайыстыба салалтатыттан эттэспит табабын барытын көрдөөбүтүм даҕаны, 400 табаны биэрбиттэрэ, – диэн Илья Яковлевич хаһан хайдах табаламмыт устуоруйатын кылгастык билиһиннэрдэ.
Арай, этэрин курдук, чааһынай илиигэ туттаран кэбиспит буоллуннар, нэһилиэк табата арыычча тэнийиэхтээҕэ хааллаҕа. “Муола” аҕа ууһун общината билигин 500-чэ табалаах уонна 90-тан тахса сылгылаах. Ылдьаа, сааһырбытын билинэн, хаһаайыстыбатын соҕотох уолугар Дьаакыпка туттарбытын этэр. Уола энэргиэтик идэлээх, тэрилтэҕэ үлэлии сырыттаҕына, бэйэтигэр ылан сыһыарбыт. Солбук оҥостоору. Аҕалаах уолу кытта үһүс киһинэн ийэлэрэ үлэлиир эбит. Эмиэ бэтэринээр идэлээх эрээри, буҕаалтыр уонна чуумсук эбээһинэстэрин тэҥинэн толорор. Онон, дьиэ кэргэн хаһаайыстыбата диэххэ сөп.
– Үһүөйэх киһи барытын кыанаҕыт дуо? Тастан тоҕо үлэһит ылбаккыт?
– Каадыр тиийбэт. Эдэрдэр ыстаадаҕа үлэлии тахсыахтарын баҕарбаттар. Сөбүлэстэхтэринэ даҕаны, саас-күһүн булт эрэ саҕана сылдьа түһэн баран, бөһүөлэккэ киирэллэр. Сайылыыр-кыстыыр үлэһит көстүбэт. Наймыластахпытына, илиилэригэр 30-40 тыһ. солкуобайы биэрэбит. Онтон эбэр кыаллыбат. Таба төбөтүгэр ылбыт харчыбытын хамнас оҥостобут, ирдэбилэ оннук. Аны туран, дьону үлэлэттэхпитинэ, кэргэмминээн хамнаһа суох сылдьабыт, ыйдааҕы биэнсийэбитинэн салҕанар буоллахпыт…
Саас баччаҕа тыатааҕы арҕаҕыттан тахсар. Таба, биэ үгэннээн төрүүр кэмнэрэ. Онон, ыстаадаҕа эбии үлэһити ыллахтарына эрэ табыллар. “Саас эһэ ордук кутталлаах. Чаас аҥаарыгар уонча тугуту тутар. Ол туппутун хомуйан барар”, – диир Илья Яковлевич. Кыһынын бөрөлөр сүгүннээбэттэр. Онно туспа булчут уолаттары кэпсэтэн, бултатар эбит. Эрдэ хапкаанынан бэйэтэ бултаһа сылдьыбыт.
– Табалаах дьон бөрө иэстэһэр диэн, бэйэлэрэ сонордоһоллорун аньыыргааччылар. Эбэтэр эһиги оннук үгэһи тутуспаккыт дуу?
– Үйэтин тухары табаҕа үлэлээбит кырдьаҕас таайдаах этим. “Эһэ-бөрө арахпакка буулуур буоллаҕына, бэйэтэ буруйдаах. Оннук кыылы бултаһыахтааххын”, – диэччи. Алгыс этэн, алы гыннараҕын. Онон бүтэр.
Табаһыт тиийбэт кыһалҕатыттан табаларын күһүн атырдьах ыйын ортотуттан балаҕан ыйа бүтүөр диэри быыс бүтэйгэ хаайаллар эбит. Биир хайаттан иккис хайа эниэтигэр тиийэ тутар күрүөлэрин “быыс бүтэй” дииллэр. Биэс сыл устатыгар 25 км усталаах күрүөнү туппуттар. Мас кэмчи сиригэр элбэх сыраттан таҕыстаҕа. Кырдьаҕас табаһыт күрүө тутуутугар үп көрүллүбэт буолбутуттан хом саныырын биллэрдэ. Бу кэлэ сылдьан, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин хотугу төрүт дьарыктарга салаатыгар киирэн ыйыталаспытын быйыл 4 эрэ хаһаайыстыба хараалыгар харчы көрүллүбүтүн эппиттэр.
Саас төрүөх саҕана көрүүтэ-истиитэ элбиир буолан, биир үрэххэ сылгы базатыгар табалыын-баҕастыын хааччахха туруоран, маныыллар эбит. Сүрүн базата бөһүөлэктэн 7 көстөөх сиргэ баар. Урут оттоммотох, сылгы турбатах сирэ. Дьааҥы тииптээх саха сылгытын 1997 сыллаахтан иитэллэр. Биэ төбөтүгэр көмө харчы ылаллар. Муҥутаан хас төбөҕө тириэрдиэн сөбүн ыйыппыппар: “Сүүстэн эрэ таһаарыахпын сөп”, – диэн хоруйдаата. Сылгыга эмиэ үлэһит көстүбэт. Уолунаан бэйэлэрэ сылдьаллар. Үчүгэйэ диэн, сылгы таба курдук мэнээктээбэт, толоон иһиттэн тахсыбат.
Илья Яковлевич өртөөһүн бобуллуоҕуттан сир-дойду ото-маһа буорахха кубулуйбутун, лаҥхалаах сиргэ от үүммэтин этэр. “Өртүүр табаҕа эмиэ туһалаах, күөҕү сиир. Сылгы кыһын мэччийбэт сирин күһүн хойутуу өртүөххэ сөп этэ”, – диэн санаалаах эдэр-эмэн саастарын бүтүннүү тыа хаһаайыстыбатыгар анаабыт бэтэрээн. Сир туһунан сокуоҥҥа “таба мэччирэҥин” туһунан өйдөбүлү ылан кэбиспиттэриттэн сылтаан хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар таба иитэр хаһаайыстыбалара “бултуурга” уонна “балыктыырга” эрэ аналлаах сирдээх хаалбыт балаһыанньаларын сокуону таһаарааччылар көннөрөллөрүгэр баҕарар.
Илья Тарков быһаарарынан, “муола” диэн эбээннии “намыһах хаптал хайа” диэн өйдөбүллээх тыл. Вацлав Серошевскай сахалар тустарынан биллэр үлэтигэр “хайа туундарата, сайылыыр сир” диэн тылбаастаабыт. Кырдьык, Илья Яковлевич этэрин курдук, чыыстайга бырдаҕа суох, лабыкталаах буолан, таба сайылыырыгар табыгастаах үһү. “Муолалар” табаларын ахсаанын үчүгэй дьылларга муҥутаан 1,5 тыһ. төбөҕө тириэрдэ сылдьыбыт буоллахтарына, үлэһит илии тиийбэтиттэн билигин 500-нэн муҥурданалларыгар тиийэллэр. Таба эрэллээх илиигэ баар эрээри, аҕыйах киһи кыаҕа кырата биллэр.
Василий Никифоров
Хаартыскалар – дьиэ кэргэн архыыбыттан
Читайте нас в:
