САХА СИРЭ.  Муус устар 13 күнэ — ULUS.MEDIA.  Ааспыт нэдиэлэҕэ ытык Таатта улууһугар  уутуйан үөскээбит олоҥхоһуттардаах  Дьүлэй нэһилиэгэр республикатааҕы «Аҕа күрэҕэ” 23-с төгүлүн ыытылынна. Быйылгы улахан тэрээһиҥҥэ уопсайа 18 хамаанда (аҕа уонна уол) Тааттаттан икки хамаанда, Дьокуускайтан икки, Амматтан, Үөһээ Бүлүүттэн, Бүлүүттэн, Намтан, Горнайтан, Чурапчыттан, Мэҥэ-Хаҥаластан, Уус-Алдантан, Ленскэйтэн, Өлүөхүмэттэн, Ньурбаттан, Сунтаартан, Хаҥаластан, Томпоттон уопсайа 36 кыттааччы кэлэн улуустарын чиэһин көмүскээтилэр. Бу иннинэ улуустарыгар ыытыллыбыт маннык түһүлгэҕэ  кыайыылааҕынан тахсан, эбэтэр  бириистээх миэстэҕэ тиксэн, биир дойдулаахтарын  итэҕэллэрин, эрэллэрин ылан, суолу-ииһи, хаары, тибиини аахсыбакка тиийэн кэлбиттэр.

 

Былырыыҥҥы маннык күрэх Чурапчы Сылаҥар ыытыллыбыт. Онно элбэх оҕолоох аҕа, общественник, Петр Романович Чупров Туора-Күөл аҕаларын түмээччи , республикатааҕы «Аҕа күрэҕин» үһүс төгүлүн  кыайыылааҕынан буолбут . Онон кини дойдутугар быйылгы күрэх үрдүк таһымнаахтык, нэһилиэк дьоно-сэргэтэ өрө туран, түмсэн, сомоҕолоһон тэрийдилэр.

Күрэх сүрүн ирдэбилинэн, оҕо  14-18 сааһыгар диэри саастаах буолуохтаах диэн. Онон сорох элбэх уоллаах аҕалар бу күрэххэ номнуо үстүүтэ, оннооҕор төрдүс төгүлүн кэлэн кыттыбыттар. Балаһыанньа быһыытынан, кыттааччылары билиһиннэрэр визитка түһүмэҕэ эрдэ ыытыллыбыт. Онон дьүүллүүр сүбэ визитканы туспа сыаналаабыт. Ону таһынан, эти-хааны эрчийэр, өбүгэлэрбититтэн кэлбит үтүө үгэспитигэр олоҕурбут үлэ албастарыгар, сатабылларыгар, кыттааччылар уолаттарын кытта тэҥҥэ 7 түһүмэҕи аастылар.

Ол курдук, бастакы түһүмэх, “Ойбон алларыыта”. Бу түһүмэххэ, барыларыттан кылгас бириэмэҕэ ойбону алларбыт Чурапчыттан Кривошапкиннар бастакы, Амматтан Федоровтар иккис, Мэҥэ-Хаҥаластан Окороковтар үһүс миэстэни ыллылар.

Иккис түһүмэх—уот оттон, чэй оргутуу. Бу түһүмэххэ тыаҕа, айылҕаҕа сылдьа үөрүйэх оҕолору да, аҕалары да киһи тута бэлиэтии көрбүтэ. Ол курдук, төһө да тыаллаах, тибиилээх, тымныы халлаан турдар, кыттааччылар араас ньыманы туһанан күүстээх тыалтан уоттарын харыстаан,күөдьүтэн умата охсон, чэйдэрин оргутарга тиэтэйбиттэрэ. Барыларыттан сатабыллааҕынан, бу түһүмэххэ Бүлүү ыала Ивановтар буолан, чэйдэрэ бастакынан оргуйбута. Иккиһинэн, Чурапчыттан Кривошапкиннар. Үсүһүнэн, Амматтан Федоровтар бүппүттэрэ.

Киһи сэниэтин, кыаҕын ылар түһүмэҕинэн- «Бэрэбинэ эрбээһинэ” буолбута. 30 см халыҥнаах маһы илии эрбиитинэн эрбээн, чууккалааһын үгүс кыттааччыны сылаппыта быһылааҕа. Ол да буоллар, бэриллибит сорудаҕы бастакынан толорбут Хаҥаластан Осиповтар, Тааттаттан Осиповтар-иккис, Амматтан Федоровтар-үһүс  миэстэ хаһаайыннарынан  буолбуттара.

Төрдүс түһүмэх- суон маһы икки өттүттэн суоруу. Аҕа суорар, уол аҕатын кэнниттэн анал мээрэйдиир тэрилинэн иҥнигэһэ суох ааһарын бэрэбиэркэлиир. Сэрэбиэй быһыытынан кыттааччылар бары ньүөмэрдээхтэр, онон эрдэ ньүөмэрдэнэн  бэлэмнэммит бэрэбинэҕэ  чугаһаан турдулар. Сорохторго сүрдээх эрийэ мас түбэспит этэ. Ол да буоллар, аҕалар толлон турбаккалар харса суох хамсанан барбыттара. Ким төһө бириэмэнэн бүппүтэ бэлиэтэнэн испитэ. Бу түһүмэххэ, Амма Федоровтара- бастакы, Уус-Алдантан  Габышевтар- иккис, Дьокуускайтан Винокуровтар —  үһүс миэстэни ылбыттара.

Бэһис түһүмэххэ аҕа уолунаан булчут хайыһарынан 270 м тоҥуу хаарынан, 4 кг ыйааһыннаах сүгэһэрдээх сүүрбүттэрэ. Аҕа барбыт суолунан уола төттөрү төннүөхтээҕэ.  Дьэ, манна кытаанах хамсаныылары көрдүбүт. Уолаттар 14-тэн 18-ска диэри араас саастаах буоланнар, улахаттар биллэ түргэннэрэ көстөрө. Ким эрэ суолуттан туораан, хаарга  батыллыбыта, хайа эрэ кыттааччы хайыһарын быата сөллөн хаалбыта. Ол да буоллар, тыаҕа хайыһарынан булка-алка сылдьа үөрүйэх дьон бу да сырыыга бааллара. Ол курдук, Дьокуускайтан Винокуровтар- бастакы, Намтан Семеновтар –иккис, Мэҥэ-Хаҥаластан Окороковтар –үһүс миэстэҕэ тиксибиттэрэ.

Алтыс түһүмэххэ- аҕалар  мас хайыттылар, уолаттар ону хомуйан илдьэн, аналлаах сиргэ түргэнник саһааннаан истилэр. Бастакынан мас хайытан, саһааннаан бүппүт ыалынан Чурапчыттан Кривошапкиннар, Хаҥаластан Осиповтар –иккис, Дьокуускайтан Ивановтар үһүс миэстэҕэ таҕыстылар.

Бүтэһик, үгүс көрөөччү, ыалдьааччы болҕомтотун таппыт түһүмэҕинэн- 5 м үрдүктээх остуолбаҕа ыттыы. Манна дьэ чахчы эт-хаан өттүнэн сайдыылаах, кыахтаах эрэ дьон остуолба  үөһэ ыйаммыт кыһыл лиэнтэҕэ тиийдилэр. Бэрт кылгас  бириэмэнэн бастакынан Дьокуускайтан Сивцевтар, Мэҥэ-Хаҥаластан Окороковтар иккиһинэн, Дьокуускайтан Винокуровтар үсүһүнэн  тиийдилэр.

Хас биирдии көрүҥ кыайыылаахтара эҕэрдэ суруктары туттулар, мэтээллэри кэттилэр. Уопсай түмүккэ, 7 көрүҥ түмүгүнэн, быйылгы 23-с төгүлүн ыытыллыбыт «Аҕа күрэҕин» кыайыылаахтарынан, чахчы дэгиттэр дьон, Мэҥэ-Хаҥаластан  Вячеслав уонна Ярослав Окороковтар тахсаннар, Ил Дархан олохтообут анал бирииһин 300 000 солкуобай уу харчыны ылар сертификаты туттулар. Оттон Амматтан быйыл республика таһымыгар аан бастаан кытта кэлбит Николай уолунаан 9-с кылаас үөрэнээччитэ Аркадий Федоровтар иккис миэстэ буолан,  Саха Республикатын Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга министиэристибэтин анал бирииһин 150 000 солкуобай сертификатын хаһаайыттарынан буоллулар. Ыаллыы сытар Чурапчыттан  Яков, Михаил Кривошапкиннар – үһүс бириистээх миэстэҕэ тахсан, бу министиэристибэ олохтообут 100 000 солкуобайы  уу харчынан ылар сертификаты туттулар.

Итини таһынан, Ил Түмэн Государственнай Мунньаҕын депутата, боксаҕа Аан дойду икки төгүллээх чемпиона, Европа чемпионатын боруонса призера, Россия алта төгүллээх чемпиона Виктор Лебедев элбэх оҕону Орто дойдуга төрөтөн, иитэ сылдьар  үс ыал аҕаларыгар бэйэтин анал бириистэрин туттартаата. Ол курдук, Таатта Ытык Күөлүгэр олорор 5 оҕолоох эдэр аҕа Дмитрий Собакин, Туора Күөлгэ олохтоох  Юрий Осипов, Томпоттон Рональд Аммосов  бу анал бириис хаһаайыттарынан буоллулар.

Дьүлэй нэһилиэгиттэн төрүттээх Дьокуускайга олорор биир дойдулаахтар туруорбут Смарт телевизордарын ыраахтан кэлбит ыалдьыттарга, Ленскэйтэн Поповтарга  туттардылар. Бука бары кыттааччыларга нэһилиэк эбэлэрэ тикпит олбохторун, ийэлэр алгыстаах илиилэринэн айыллан тахсыбыт харысхал панноларын,, нэһилиэкпит  аҕалара түмсэн талах олоппостору оҥорон, 18 ыал аҕа баһылыктарыгар ытык Таатта сирин туһунан өйдөбүл быһыытынан бэлэхтэри утары ууннулар.

Бу икки күн устата 550-ча нэһилиэнньэлээх бөһүөлэк олоҕо адьас ньиргийэн олордо. Ол курдук, эдэриттэн, эмэниттэн тутулуга суох бары бииргэ түмсэн, дьиэ кэргэн сыаннастарын көрдөрөр, билиһиннэрэр, тыа сирин үлэһит дьонун  дьоҕурун, кыаҕын көрдөрөр умнуллубат бырааһынньыгы бэлэхтээтилэр. Кыттааччылыын, арыаллааччылыын, тэрийээччилиин 100-тэн тахса ыалдьыты минньигэс, тотоойу аһынан күндүлээн, барыларыгар түһэр, тохтуур сири булан, талан,быһааран, Туора-Күөллэр олус түмсүүлээхтэрин көрдөрдүлэр. Үгүс түбүгү көрүстэллэр даҕаны, бары үөрэн-көтөн, өрө көтөҕүллэн көрсүбүт, ыалдьыттаппыт олохтоохторго кэлии дьон барҕа махталын эттэ.

— Биһиги үлэбит түмүгэ көстөрүттэн үөрэбит эрэ. Ким даҕаны ыарырҕаппакка, бары биир киһи курдук дойдубутун ааттатарга, кэлэн барбыт дьон чахчы астынан, дуоһуйан төннөллөрүн ситиспиппититтэн улаханнык үөрдүбүт. Бастакы күн киэһэ, олохтоох культурнай-спортивнай кииммитигэр 100-тэн тахса араас саха амтаннаах аһын-үөлүн, булт аһы, саха утахтарын нэһилиэкпит ийэлэрэ, эбэлэрэ бары ким туох хаһаастааҕынан астааммыт баай остуолу тэрийэн, ыалдьыттарбытын тото-хана күндүлээтибит.

— Нэһилиэкпит түмсүүлэрэ, тэрилтэлэрэ, уустара, аҕалара бука бары ким да туора турбакка тэрээһиннээх үлэ барда. 30 сыл баһылыктаабыт О.Д.Осипов салайыытынан, Туора-Күөл ытык дьонун сүбэтинэн, Дьокуускайга олорор биир дойдулаахтарбыт, чуолаан Саргылаана, Иван Неустроевтарга махталбытын биллэрэбит. Оскуолабыт эр дьон учууталлара, аҕаларбыт көмөлөөн, кэлбит дьон хаартыскаҕа түһэригэр аналлаах хаарынан  фотозона оҥорбуттарын дьон-сэргэ сонурҕуу, астына көрдө.

— Аны тибии, тыал бөҕө түһэн, суолу төттөрү-таары тракторынан астаран, биир дойдулаахтарбыт үлэ бөҕөнү көрүстүлэр.

— Онон түмүктээн эттэххэ, «Аҕа күрэҕэ-2023» улахан тэрээһиҥҥэ сылдьыбыт дьон биһиги нэһилиэкпит туһунан үчүгэй эрэ өйдөбүллээх төннүбүтүгэр саарбахтаабаппын,- диэн санаатын үллэһиннэ баһылыгы  солбуйааччы Л.В.Ефимова.

Номнуо үгэскэ кубулуйбут маннык улахан тэрээһини сыл аайы ыытар СР Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга  министэристибэтин аатыттан миниистри солбуйааччы А.В.Постников бука бары тэрийсибит, сүүрбүт-көппүт дьоҥҥо, Туора-Күөл олохтоохторугар  махтал тылларын биллэрдэ. Эһиилги маннык күрэх Улуу Туймаада хочотугар, дьоллоох Дьокуускайга ыытыллыаҕын туһунан иһитиннэрдэ.

«Уол оҕо төрөөтөҕүнэ, оннооҕор суор үөрэр» диэн саха өс хоһооно баар. Быйыл кыттыбыт дьон үгүстэрэ элбэх оҕону иитэр аҕалар буолалларын астына иһиттим. Удьуору, утуму салгыахтаах , урааҥхайы уруйдуохтаах эр дьоммут ахсаана бу курдук элбээн иһэриттэн, норуоппут кэскилэ тутулуктаах. Оттон бу күрэх дьиэ кэргэн бөҕө туруктаах буоларыгар, чөл, чэгиэн олоҕу тутуһарыгар, оҕону кыратыттан айылҕаҕа, сиргэ-уокка , үлэҕэ-хамнаска сыһыаран иитиигэ олук буолара саарбахтаммат.

Ити курдук Сахабыт сиригэр сандал сааһы көрсө, Үлэ сылынан, тыа сирин үлэһит дьонун, аҕаларын чиэстиир, түмэр умнуллубат түһүлгэни тэрийбит дьоҥҥо-сэргэҕэ, ыалдьытымсах ытык Таатта олохтоохторугар өрүү бу курдук түмсүүлээх буолан, үтүө холобургутун ыһыктымаҥ диэн баҕа санаабын тиэрдэбин.

 

Екатерина Бястинова

Дьокуускай-Туора-Күөл-Дьокуускай