САХА СИРЭ. КУЛУН ТУТАР 30 КҮНЭ —  ULUS.MEDIA. Орто дойду олоҕор култуура, искусство уонна духуобунас сүҥкэн суолталаахтар. Дьэ бу салаалар тумнуллар түгэннэригэр, сиэр-майгы, олох-дьаһах сатарыйар.

Чэпчэкитэ суох кэмҥэ ураты айылҕалаах, күннээх-дьыллаах сиргэ-уокка олорор норуоттар өбүгэлэрбит үгэстэрин, төрүт култуураларын умнубакка, үүнүү-сайдыы суолун тутустарбыт.

Бүгүҥҥү суруйуубар ааҕааччыларбын хотугу норуоттары, кэскиллэрбитин кэрэҕэ-үтүөҕэ уһуйар, чугас эргин суох үрдүк үөрэх кыһатын Арктикатааҕы култуура уонна искусство судаарыстыбаннай институтун «Аар аартык» үҥкүү норуодунай ансамблын салайааччытын, искусствоведение наукатын докторын, норуодунай уус-уран култуура кафедратын профессорын Ангелина Лукинаны кытта сэһэргэһиибин билиһиннэриэм. Кистэл буолбатах, бастаан утаа үҥкүү тула кэпсэтии соччо интэриэһинэйэ суох буолуо диэн испэр санаабытым. Онтукайым олох атын буолан таҕыста. Чэ ааҕааччым бэйэҥ сыаналаа.

— Ангелина Григорьевна, ааҕааччыларга «Аар аартык» диэн үҥкүү норуодунай ансамблын туһунан билиһиннэр эрэ. Ансамблы тэрийэр санаа эйиэхэ хайдах быһыылаахтык кэлбитэй?

— Устудьуоннар аҥаардас теорияны эрэ үөрэтэн баран, сыанаҕа тахсыбакка сылдьаннар, кимнээҕи култуураҕа, үҥкүүгэ, кэрэҕэ уһуйуохтарай диэн санааттан, толкуйтан үҥкүү ансамблын тэрийэргэ быһаарыммытым. Ити 2003 сыл этэ. Оччолорго декан Агафья Еремеевна Захарова өйөбүлүнэн ансамбль тэриллибитэ. Хайы-үйэ 20 сыл ааһа охсубут.

Айар эйгэни кытта эттэринэн-хааннарынан, өйдөрүнэн-санааларынан билистэхтэринэ эрэ талбыт идэлэрин толору баһылыыллара, үтүө үлэһит буолаллара биллэн турар. Маны таһынан устудьуоннарбыт саха уонна хотугу норуоттар култуураларын үөрэтэллэригэр үҥкүү биир сүрүн салаанан буолар.

Үгүстэр быстах толкуйдуулларын курдук, үҥкүү хараҕы сымнатар, дьону аралдьытар эрэ буолбатах. Холобурга аҕаллахха, сахалыы үҥкүүлэр итэҕэли кытта ыкса ситимнээхтэр, дириҥ философиялаахтар. Тюрколог Николай Климович Антонов «үҥкүү» диэн тыл «күҥҥэ үҥүү» диэн өйдөбүллээх диэн этэн турардаах.

— Эһиги үөрэххит кыһатыгар Саха сирин ыччатын таһынан ханнык регионнартан оҕолор кэлэн үөрэнэллэрий?

— Арктикатааҕы култуура уонна искусство судаарыстыбаннай институт илиҥҥилии-хотугу Сибииргэ олорор хотугу норуоттарга анаан тэриллибит соҕотох култуураҕа уонна искусствоҕа уһуйар үрдүк үөрэх кыһатынан буолар. 2017 сыллаахха Камчаткаттан 50 устудьуон биһиги институтпутун үөрэнэн бүтэрбитэ. Ити устудьуоннар ортолоругар аатырбыт-сураҕырбыт «Мэнго» үҥкүү ансамблын иккис састаабын саамай чаҕылхай үҥкүүһүттэрэ биһиэхэ үөрэммиттэрэ.

Итини таһынан Чукоткаттан, Хабаровскай кыраайтан, Магадантан, Красноярскай кыраайтан эбээннэр, долганнар кэлэн үөрэнэллэр.

— Ангелина Григорьевна, ансамблгыт үлэтин хайдах быһыылаахтык саҕалаабыккытый, ханнык үҥкүүлэри туруорбуккутуй?

— «Аар аартык» үҥкүү ансамблын үлэтин сахалыы култуураттан саҕалаабыппыт. Тоҕо диэтэргин, сахалыы үгэс буолбут үҥкүүлэрбит уларыйан-тэлэрийэн, аҥаардас сыана үҥкүүлэригэр эрэ кубулуйан, уратыларын сүтэрэн эрэллэрин көрөммүт итиннэ тохтообуппут.

Үөһэ этэн аһарбытым курдук, үҥкүүлэрбит аралдьытар сыана үҥкүүлэрэ эрэ буолбатахтар. Кинилэр киһини турукка киллэрэллэр, сиэргэ-туомҥа, обрядка, ритуалга толоруллаллар. Үҥкүүлэрбит итэҕэлбит сорҕото. Ол курдук, оһуохайга, битиигэ тохтообуппут. Битиһииттэр ХVII үйэттэн, ыһыахтан саҕалаан, бары сиэргэ-туомҥа кыттыыны ылаллар. Оннооҕор киһини кистииргэ эмиэ кытталлар эбит. Умнуллан эрэр үҥкүүлэри сөргүтэ сатыыбыт.

«Оһуор үҥкүүтүн» аныгытыта сатааннар, ис кута-сүрэ сүтэн хаалла. Саататар үҥкүүгэ кубулуйда. Бу үҥкүүнү аан бастаан 1957 сыллаахха Сергей Зверев-Кыыл Уола туруорбут. «Оһуор үҥкүүтэ» уос номоҕун кытта ситимнээх, наһаа дириҥ историялаах. Бу номох архыыпка харалла сытар. Былыргы сахалар олохторо барыта ити үҥкүүгэ ойууланар. «Оһуор үҥкүүтэ» оһуохай көтүүтүнэн, саамай түргэн чааһынан түмүктэнэр. Кыыл Уола эппитинии, бу үҥкүү олох үҥкүүтэ буолар. Хас хамсаныыта барыта дириҥ ис хоһоонноох.

Индийскэй үҥкүүлэр хамсаныылара эмиэ барыта ис хоһоонноохтор. Биһиги үҥкүүбүт эмиэ сол курдук. Алгыыр, күөх мэҥэ халлааҥҥа үҥэр, үөрүү-көтүү, быйаҥы, баайы-дуолу, о.д.а. көрдөрөр, Айыыларга тардыһар хамсаныылар «Оһуор үҥкүүтүгэр» бааллар. Бэйэтэ сэһэн курдук үҥкүү. Ол эрээри олох сайдыытынан, аныгы ирдэбилинэн үҥкүү син-биир уларыйар. Музыката, композицията, хамсаныылара. Үҥкүүлэри идэтийбит таһымҥа таһаарыахпытын наада. Ол гынан баран ис кутун-сүрүн сүтэрбэккэ эрэ.

Култуура үгэс буолбут уонна сыана киэнигэр арахсар. Үгэс буолбут култуураны талбыккынан уларытыа суохтааххын. Туох баарынан туруоруллуохтаах. Дьоппуоннар итини күүскэ тутуһаллар. Оттон сыана киэнин көрөөччүлэри тардар инниттэн хайдах баҕарар уларытыаххын сөп.

Ити үҥкүүлэри таһынан «Саргы тардыыта», «Дьөһөгөй», «Кыталыктар» о.д.а. туруоруулар бааллар. Билигин ансамбль репертуарыгар 40-тан тахса үҥкүү уонна хореографическай композиция баар. Сахалыыны таһынан Арктика уонна хоту норуоттар фольклордарыгар олоҕуран туруоруллубут үҥкүүлэр эмиэ бааллар. Ол курдук, С. Катаков, О. Ласточкина, А. Айтин, М. Скрябина, уо.д.а. биллэр хореографтар туруорбут үҥкүүлэрэ, композициялара. Репертуарбытыгар үөһэ этэн аһарбыт аатырбыт корякскай «Мэнго» ансамблга үҥкүүлүүр оҕолорбут туруорбут үҥкүүлэрин эмиэ илдьэ сылдьабыт. Хотугу үҥкүүлэр олох атыттар. Айылҕаҕа чугас буоланнар, туох баар чаастара барыта хамсыыр-имсиир. Хабарҕа ырыатын, кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр саҥатын сатаан үтүктэллэр. Онон көрөөччүнү тардыахтарын тардаллар.

Ырыаһыт Александр Дьячковскайы-Саарыны кытта бииргэ үлэлэһэбит. Кини сахалыы ис кута биһиэхэ сөп түбэһэр. Музыкабытыгар композитор Егор Неустроев көмөлөһөр. Ону таһынан бэйэбит норуодунай инструменнарбыт уонна ырыаһыттарбыт доҕуһуоллууллар.

— «Аар аартык» диэн ааты ким толкуйдаабытай?

— Ансамбль аатын бэйэм толкуйдаабытым. «Светлый путь» диэн суолталаах. Айыы киһитэ айыы суолун тутуһар диэн өбүгэлэрбит этэр буолаллара.

— Үҥкүүһүт оҕолоргуттан саамай тугу ирдиигиний?

— Үҥкүүнэн дьарыктанар оҕолорбуттан аҥаардас хамсаныылары эрэ сатабыллаахтык оҥороллорун эрэ көрбөппүн. Кинилэр үҥкүү ис хоһоонун өйдөөн, дууһаларын ууран, турукка киирэн үҥкүүлүүллэрин ирдиибин, ситиһэ сатыыбын. Ис дууһаларыттан үҥкүүлүүр үҥкүүһүттэр бэйэлэрэ эрэ буолбакка, көрөөччүлэри эмиэ турукка кииллэрэр кыахтаахтар.

Билигин олох тэтимэ уларыйда. Урукку сахаларга холуйдахха, билигин атын дьоммут. Сүүһүнэн сылларга үөскээбит уобарастар тыыннарын киллэрэргэ кыһаллабын. Биллэн турар, итини киллэрэргэ олус уустук. Өссө оҕолорбор биир ирдэбилим, киһи киһитэ буол диэн.

— Атын омуктар үҥкүүлэргитин төһө сөбүлүүллэрий, ылыналларый?

— Сөптөөх ыйытыы. Биһиги ансамблбыт Саха сиригэр эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр эмиэ биллэр. Атын омуктар үҥкүүлэрбитин наһаа сэргииллэр, сөбүлүүллэр. Ону ситиһиилэрбит, кыайыыларбыт туоһулууллар.
Аан бастаан 2005 сыллаахха Францияҕа Саха сирин күннэригэр үҥкүүһүттэрбит бэйэлэрин талааннарын көрдөрбүттэрэ. Российскай Федерация бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтин дипломунан наҕараадаламмыппыт. Ол кэнниттэн элбэх тас дойдуга сырыттыбыт. Нөҥүө сылыгар эмиэ Франция куораттарыгар ситиһиилээхтик гастроллаабыппыт.

2012 сыллаахха Италияҕа балтараа ыйы быһа сылдьыбыппыт. Түөрт норуоттар икки ардыларынааҕы фольклор фестивалыгар кыттан, лауреат үрдүк аатын сүкпүппүт, биир фестивалга Гран-при буолары ситиспиппит. Духуобунаһы өрө тутар итальянецтар наһаа сөбүлээбиттэрэ.

2013 сыллаахха Иркутскай уобаласка ыытыллыбыт IV норуоттар икки ардыларынааҕы Ердынскай оонньууларга лауреат үрдүк аатын сүкпүппүт. Бу сыл Бурятияҕа эмиэ лауреат буолбуппут.

2014 сыллаахха Испанияҕа Барселона уонна Лорьет-де-Мар куоракка ыытыллыбыт «Музыка уонна үҥкүү» диэн фестиваль-куонкуруска Гран-при буолары ситиспиппит. Бу сыл «Танцует Якутия» диэн национальнай фестиваль-куонкуруска эмиэ Гран-при буолбуппут.

2015 сыллаахха түүр тыллаах норуоттар «Алтын-Майдан-2015» фестиваль-куонкуруска чыпчаал кыайыыны ситиспиппит.

2017 сыллаахха Сочига ыытыллыбыт ыччаттар уонна устудьуоннар аан дойдутааҕы фестивалларыгар ансамбль кыттыыны ылбыта. Оҕолор Россия Президенин Владимир Путины сирэй көрөн, астынан аҕай дойдуларыгар эргиллибиттэрэ. Итинтэн да атын норуоттар икки ардыларынааҕы фестивалларга мэлдьи ситиһиилээхтик кыттааччыбыт.

Үс Хатыҥҥа, араас улуустарга ыһыллар ыһыахтарга мэлдьи үҥкүүлүүллэр.

Омуктар үҥкүүлэри эрэ буолбакка, национальнай көстүүмнэрбитин эмиэ наһаа сэргииллэр. Көстүүмнэрбитин Надежда Докторова наукаҕа тирэнэн, оҥорор, бэлэмниир.

Биир Бүтүн Россиятааҕы фестивалга «Аар аартык» ансамбльга докумуоннаах хааллаҥҥа умайан турар сулуһу, бэрт интэриэһинэй наҕарааданы туттарбыттара.

Устудьуоннар үҥкүүнэн дьарыктанан төрүт култуураны, искусствоны эрэ кытта билсибэккэ, сир-дойду бөҕөтүн көрөннөр, атын омуктары алтыһаннар үүнэллэр-сайдаллар. Онон бары өттүнэн туһалаах.

— Түмүккэр тугу этиэҥ этэй?

— Пандемия, бу чэпчэкитэ суох кэм барыбыт да ис туругун ыста, бэйэҕэ бүгүү улаатта, куппут-сүрбүт мөлтөөтө. Онон ансамблбыт 20 сылыгар анаммыт кэнсиэрбит иккистээн тиллии кэриэтэ буолла. Маннык уустук кэмҥэ норуот айымньыта, өбүгэ үгэстэрэ өссө ордук наадалаахтар дии саныыбын. Киһи сүрүн (дух) бөҕөргөтөллөр, өбүгэлэргиттэн көмүскэллэнэҕин.

— Ангелина Григорьевна, интэриэһинэй кэпсээниҥ иһин махтанабын.

Людмила НОГОВИЦЫНА