САХА СИРЭ. КУЛУН ТУТАР 30 КҮНЭ —  ULUS.MEDIA. Биһиги дьиэ кэргэн үс уол оҕолоохпут. Уолаттарбыт аҕаларын, норуот суруйааччытын Егор Неймохов, туһунан олус истиҥ ахтыылары туһунан суруйбуттара.

Кини чахчы дьиэ кэргэн аҕа баһылыга этэ — эппит тыла сокуон буолара. Тугу эрэ алҕаһаан этэр, соруйар да түгэнигэр ол соруга ырытыллыбакка толоруллара. Оҕолорбут аҕаларын ытыктыырга иитиллибиттэрэ. Куорат усулуобуйатыгар уол оҕону итинник иитии олох сөптөөх дии саныыбын. Уолаттарбыт истигэн, үөрэхтэригэр үчүгэй, бэрээдэктээх буола улааппыттара. Икки улахан уол сэбиэскэй кэмҥэ улааппыттара. Кыра уолбут Миша улахаттартан уон сыл балыс, демократия кэмигэр улааппыта. Оһоҕос түгэҕинээҕи оҕо буолан атаахтатарбыт. Аҕата мөҕөргө төрүөт баар да буоллаҕына кимиэхэ даҕаны мөхтөрбөтө. Итинник иитиллибит оҕо бэйэтин эрэ билинэр киһи буола улаатыан сөп этэ. Дьолго Мишабыт оннук буолбатаҕа: элбэх ситиһиилэринэн, аймахтарыгар амарах сыһыанынан, биһиэхэ — чугас дьонугар өрүү көмөлөһөрүнэн үөрдэр. Бэйэтэ туохха барытыгар туспа санаалаах буолар, араас дьыаланы бэйэтин эппиэтинэһигэр ыларыттан куттаммат. Ити чааһыгар убайдарынааҕар ордор.

Аҕабыт Егор Петрович «Эдэр коммунист» хаһыакка, «Хотугу сулус» сурунаалга, партия обкомугар үлэлээбитэ. Күнү быһа үлэтигэр сылдьара. Быыс буллар эрэ суруйара. Ол эрээри уолаттарынаан элбэхтэ кэпсэтэрэ, алтыһара.

Оҕолорун иитиигэ саамай улахан ситиһиитэ — кыра эрдэхтэриттэн тыа үлэтигэр сыһыарыыта буолар. Сайын ахсын тыаҕа тахсар этибит. Аҕабыт ыал соҕотох уола этэ. Аҕата Петр Михайлович Неймохов бөһүөлэк ытыктанар киһитэ, биллиилээх оҕуруотчут, Үлэ Кыһыл Знамятын уордьан кавалера. Ийэтэ Татьяна Семеновна Кынтаярова, дьон ахтарынан, үтүөкэн майгылаах, өрүү дьоҥҥо көмөлөһө сылдьар киһи эбитэ үһү. Кыаммат ыалларга оҕуруот аһын, атын да ас арааһын бэрсэр идэлээх эбит. Билигин даҕаны дьон кинини үтүөнэн эрэ ахталлар. Дьиэлэрин иһэ куруук толору дьон буолара үһү: аймахтара, командировкаҕа кэлбиттэр. Кыргыттара ийэлэрэ хаһан барытын бүтэрэн-оһорон дьаһайарын сөҕө саныыллар. Дьиэ ис түбүгүн таһынан аны сүөһүтэ, оҕуруота, сибэккилэрэ. Оҕолор кинини Сибэккилээх эбээ диэн ааттыыллара үһү. Кыра, хатыҥыр бэйэтэ бокуой булбакка үлэлээн тахсара дииллэр. Үүт сүүрдэн сэппэрээтэр эрийэ олорон «Кыптыыйдыы туттубут кылбаарар кынаттаах…» диэн ыллыыра эбитэ үһү. Оҕо эрдэҕинэ кинилэр дэриэбинэлэринэн ааспыт Ракитин генерал туһунан хоһоону ааҕара. Суруйааччы Анастасия Сыромятниковалыын адьас бииргэ улааппыттар. Татьяна Семеновна дьоҥҥо өрүү үчүгэйи эрэ көрөр сырдык киһи эбит. Оҕолорун сэмэй буоларга, дьону үрдүттэн күдээринэ сиилээбэт баҕайыта диэн үөрэппит. Егор төрөппүттэрин майгыларын баппыт, ийэтин курдук үтүө санаалаах уонна сороҕор аҕатын курдук кытаанах. Сэрии кэмигэр Татьяна Семеновна Ытык Күөлтэн почтаны таспыт. Бу үлэтигэр саамай ыарахана – хара суруктары тиэрдии этэ. Петр Михайловичка үчүгэй үлэтин иһин фарфортан чэй иһэр сервиз бэлэхтээбиттэр, ол кэмҥэ улахан дефицит. Ону ылан ийэлэрэ уолбут сыбаайбатыгар диэн кистээн кэбиспит. Ол сервиз ийэбит, эбээбит туһунан үтүө өйдөбүнньүк буолан уурулла сылдьар.

Совхозка сайын ахсын оҕолор биригээдэлэрэ оҕуруот аһын үүннэрэллэр эбит. Ол сахха тэрээһиннээх үлэ лааҕырдара диэн суохтар эбит, көннөрү биригээдэлэр үлэлииллэр. Мэҥэ Алдан оҕолоро бары кэриэтэ 60-70 сс. Петр Михайлович үлэнэн оскуолатын ааспыттар. Помидору, оҕурсуну үүннэрэллэр эбит, атын оскуола оҕолоро ити оҕуруот астарын үүннэрбэт буолан төрүт билбэттэрэ үһү. Холобура, мин билбэт этим. Бэһис кылааһы бүтэрэн баран аҕабынаан Дьокуускай куоракка кэлбитим. Улахан убайым Василий куоракка олороро, силиэдэбэтэл көмөлөһөөччүтэ этэ. Мин онно аан бастаан помидору боруобалаабытым уонна амтанын адьас сөбүлээбэтэҕим. Минньигэс амтаннаах буолуо дии санаабытым. Дьэ ол кэмҥэ Мэҥэ Алдаҥҥа оҕолор помидору, оҕурсуну парниктарга үүннэрбиттэр. Целлофан суох буолан теплица диэн суоҕа. Биэдэрэнэн уу таһан кутан бүөбэйдээбиттэр. Хаһыҥтан харыстаан түүннэри дьуһуурунайдыыллар эбит. Барыта ыарахан илии үлэтэ. Оҕуруотчуттар биригээдэлэригэр киирэн үлэлиир улахан чиэс эбитэ үһү. Биригээдэ чилиэннэрин ахсаана хааччахтаах этэ, онон төрөппүттэр олох эрдэттэн Петр Михайловичтыын кэпсэтэллэрэ, сайабылыанньа суруйаллара. Үчүгэй үүнүүлээх сылга хамнастара 500 солкуобайга тиийэр эбит. Бу олох үчүгэй хамнас буоллаҕа дии. Мин сайыны быһа оҕуруокка үлэлээн баара эрэ 5 солкуобайы ыларым. Дьокуускайга оччолорго орто хамнас 80 солкуобайга тэҥнэһэр буоллаҕына, Мэҥэ Алдан оҕолорун сайыҥҥы хамнастара олох үрдүк эбит! Сэрии кэннинээҕи оҕолор үгүстэрэ тулаайахтар. Ол хамнастарынан оскуолаҕа кэтэр форма, атах таҥаһа, үөрэх тээбириннэрин барытын хааччыналлара эбит. Егор Неймохов туһунан Сайа »Олох бүппэт Хапсыһыы» диэн документальнай киинэтигэр “Мисс Якутия” күрэх кыайыылааҕа Наталья Колодезникова эбэтэ Петр Михайлович тулаайах хаалбыт оҕолорун үлэлэтэн абыраабытын олус истиҥник ахтыбыта.

1962 сыллааҕы агитационнай лииһи тутан олоробун, “Гектартан 321,5 центнер помидору ыларга” диэн оҕуруотчут Петр Михайлович Неймохов хаартыскалаах ыҥырыыта бэчээттэммит. Итинник үүнүүнү ылыы Петр Михайлович педагог быһыытынан талаанынан уонна оҕолор күүстээх үлэлэринэн ситиһиллэрэ. Оҕолору үлэҕэ уһуйууга ураты оонньуу киэбин туттубут. Ол курдук, биригээдэни правительствонан ааттаан, араас министрдэри анаталаабыт. Холобура, Ис Дьыала миниистирэ кэрбээччилэри кытта охсуһууга эппиэтинэстээх эбит. Хапхааннары туруортаан күтэрдэри утары охсуһууну ыытара. Тас дьыала миниистирэ тастан уоруйахтар киирбэттэрин хааччыйыахтааҕа. Итинник оонньуу киэбэ оҕолору олус интэриэһиргэтэр этэ. Егор биирдэ аҕатын сорудаҕынан иккиэ буоланнар ыраах бааһынаҕа үлэлээччилэри кэтээн көрө барбыттарын. Ол бааһынаҕа үүнүүлэрэ олох кырата сөхтөрбүт. Кэтээн көрө тиийбит уолаттар дьиҥнээх разведчиктар курдук тыаҕа саһаннар бааһынаҕа үлэлээччилэри үөрэппиттэр. Кыргыттар улаханнык хамсаммакка күлэ-сала, кэпсэтэ олороллор үһү. Онно эбиитин кэлбит-барбыт дьону оҕуруоттарын аһынан күндүлүүллэр эбит. Уолаттар көрбүттэрин Петр Михайловичка тиэрдибиттэрин кэннэ сөптөөх миэрэлэр ылыллыбыттар, үлэ тупсан барбыт. Ити туһунан кыргыттар, билигин номнуо убаастанар үлэһит буолан олорон, күлэ-күлэ кэпсииллэр. Петр Михайлович Неймоховка дьиҥнээх үлэ оскуолатын ааспыттарын оччотооҕу оҕолор астына ахталлар. Петр Михайлович собус-соҕотох уолун Егору эмиэ адьас кыратыттан үлэлэппитэ. Егор: «Олох кыра сааспыттан ыарахан ыйааһыннаах уулаах биэдэрэлэри таһаммын уһаабатахпын», — диирэ. Егор Петрович үрдүгэ суох уҥуохтааҕа, онтон оҕолоро улахаттар, кыра уолбут Миша үрдүгэ 180 см. Аҕалара үлэҕэ такайан уолаттарбыт оту охсоллор, мунньаллар, кыдамалыыллар. Саамай үчүгэйэ от үлэтэ – бочуоттаах диэн санааны ииппитэ. Ол иһин оҕо эрдэхтэриттэн кыһаллан-мүһэллэн үлэлииллэр. Отууга баралларыгар кыраларга диэн горшоктарын илдьэ бараллара. Бастаан кырабытын матасыыкылга миэстэ тиийбэтинэн ылбатахпыт. Киһибит хом санаатын кыһыны быһа эттэҕэ үһү. Дьэ онтон нөҥүө сылыттан ылар буолбуппут. Дьиэ кэргэн барыта окко дьулуурдаахтык үлэлиирэ. Отууга иккитэ аһыырбыт: күнүскү омурҕаҥҥа уонна түөртүүргэ. Оҕолор бэйэлэрэ уот оттоллоро, чэй өрөллөрө уонна тимири охсон аһыырга ыҥыраллара. Чэйдиир кэммитигэр көрдөөҕү кэпсэтэн күлсүү бөҕө буолар этибит. Саҥаспыт Анна Дмитриевна, убайбыт Киэсэ кэргэнэ, өрүү араас түбэлтэлэри, көрүдьүөс түгэннэри кэпсиирэ. Үчүгэй да кэмнэр этэ. Киэһээтин кулуупка киинэҕэ барарбыт. Субуоталарга үҥкүү буолара, онно биһиги кыра оҕолоох дьон түбүкпүт элбэҕиттэн барбат этибит. Сорох киэһэлэргэ лотуолаан, хаартылаан бириэмэбитин билбэккэ аһарарбыт. Оҕолор дэриэбинэ устун күөх сирэмҥэ сүүрэн-көтөн оонньууллара. Биирдэ маҕаһыыҥҥа оонньуур, автомат эҥин атыылаатылар. Оҕолор киирэн баран саҥата суох турдулар. Маҕаһыыҥҥа үлэлиир эдьиийбит Настя тугу ылаҕытый диэн ыйыппытыгар син биир саҥа суох. Онтон эдьиийдэрэ биирдии автоматы ылан туттартаан кэбистэ. Онно үөрэннэр сонно таһырдьа ыстаммыттара, ол күнү быһа тулабыт автомат тыаһа буолбута.

Отоннуу мырааҥҥа барар этибит. Онно отоно бөдөҥ уонна минньигэс буолара. Биһигини кытта өрүү таһынааҕы ыалбыт, кэрэ бэйэлээх Марина Прокопьевна Данилова барсара. Эһэбит Петр Михайлович тыа устун баран иһэн »Интернационалы» сахалыы ыллыыра, баритон үчүгэй куоластааҕа. Үрдүк нотаны ылар кэмигэр илиитигэр тута сылдьар туос ыаҕаһа ырыа тэтимигэр сөп түбэһэн үөһээ тахсара. Убайбыт Киэсэ отону түргэнник да үргүүрэ, өрүү бастыыра уонна мичээрдээн күлүм аллайара. Кини 17 эрэ саастааҕар Японияны кытта сэриигэ 18 сааһын туолбут бииргэ төрөөбүт убайынаан Егор Неймоховтыын барбыт. »Бойобуой үтүөлэрин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыт. Аармыйаҕа барарыгар таптыыр кыыһыгар хоһоон суруйан ыыппыт. Ол хоһоонун кыргыттар ырыа курдук ыллыыллара үһү. Ону 60 сааһын бэлиэтиир үбүлүөйүгэр эрэ билбитэ. Үбүлүөй үөрүүлээх чааһыгар кулуупка уот баран хаалбыта. Уот кэлэрин кэтэһэ таарыйа дьон сыанаҕа тахсан ырыа ыллаан, хоһоон ааҕан барбыттара. Онно сааһыра барбыт Ульяна Федотовна Чирикова диэн дьахтар тахсан өйүттэн Иннокентий Неймохов хоһоонун аахпыта. Ити туһунан Егор Неймохов »Уоттаах сэрииттэн илдьит» диэн хаһыакка ыстатыйа суруйбута. Убайбыт Киэсэ эдэригэр эр бэрдэ этэ, дэриэбинэ биир бастакы суоппара, фронтовик.

Сынньанан, отонноон баран күһүн куоракка ракетанан кэлэрбит. Биир сайын хаптаҕастаабыппытын, моонньоҕоннообуппутун өйдүүбүн. Онтубутун барыанньалаан баран мас буочукаҕа булууска тоҥорбуппут. Ол мас буочукабыт хайа баран тоҥ барыанньабытын эрбиинэн эрбээн турардаахпыт. Ону истэн доҕотторбут күлбүттэрэ: “Эһиги эрэ куоракка барыанньаны эрбииргит буолуо, маһы буолбакка”, — диэн. Егор Петрович аҕата өрүү этинэн, арыынан хааччыйара. Өрүс суола турдар эрэ массыынанан ыытара. Ол саҕана эт мээнэҕэ көстүбэт этэ, уһун уочаракка толуонунан эрэ атыыланара, онно да сороҕор дьон тииһиммэтэ. Эт ылаары түүнүн маҕаһыын таһыгар кытары хоноллоро. Бары барыта тиийбэт кэмигэр уонна кэлин даҕаны этинэн-аһынан хааччыйбыт чугас дьоммутугар сиртэн халлааҥҥа диэри махтанабыт. Биһиги хардатын толуоҥҥа халбаһыы ыламмыт дэриэбинэҕэ ыытарбыт. Ити курдук бэйэ-бэйэбитин хааччыйан улахан иллээх дьиэ кэргэнинэн олорорбут. Уолаттарбыт төһө да куоракка улаатталлар төрүт сирдэриттэн-уоттарыттан, Мэҥэ Алдантан, тэйбэтэхтэрэ. Ити аҕаларын Егор Петрович иитиитин түмүгэ. Дэриэбинэҕэ сылдьан уолаттар үлэлээбит күннэрин тиһэр күннүк оҥорбута. Онно хас күн ахсын уолаттарын үлэлэрин суруйара. Гоша холобура хаһаайыстыбаннай чаас дуоһунаһыгар үлэлээбитэ. Улахан, күүстээх уолбут окко үлэлээбитэ. Хаһаайыстыбаннай чааска эппиэтинэстээх оҕо дьиэ үлэтин барытын толороро: сибэккилэргэ, оҕуруот аһыгар уу кутан, кууруссалары сибиинньэлэри аһатан, уу таһан, оһох оттон. Дьиэҕэ үлэ быдан элбэҕэ, онно холоотоххо ходуһаҕа окко сылдьыбыт көнө курдуга. Биирдэ Тобик диэн ааттаах кыра, арбайбыт ардырҕас ыт чоппусканы сиэбит этэ. Ол хоромньу хаһаайыстыбаннай чааска эппиэтинэстээх Гошка көрбөккө-истибэккэ таҕыста диэн дневниккэ тиһиллибитэ. Гоша онно хомойон олус күүскэ ыты тэппит. Биирэ онтон куттанан өргө диэри уолга чугаһаабатаҕа. Уоппуска түмүгэр аҕабыт түмүк таһаарара уонна оҕолор үлэлэригэр хамнас быһара. Сиэниллибит чоппууска иһин Гошка хамнаһыттан көҕүрээбитэ. Ол эмиэ уол ыты кырыы хараҕынан кынчыатыырыгар төрүөт буолбута. Оҕолор итинник харчылаһалларыттан олус үөрэллэрэ. Маҕаһыынтан бэйэлэрэ тугу баҕаралларынан ылыналлара. Куоракка дьиэҕэ эмиэ үлэлээхтэрэ: дьиэни-уоту хомуйуу, иһити сууйуу, оҕо көрүүтэ… Күн ахсын биэс бааллаах системанан үлэлэригэр сыана туруоруллара. Саас хайыһардыыллара, “Маяк” кафеҕа мороженай сииллэрэ. Аҕалара ханна да буоллар өрүү күрэхтэри тэрийэрэ. Ол курдук, хайыһарга, окко, дьиэҕэ. Саамай сөбүлүүр көрүҥэ тустуу этэ. Оонньуу-күлүү курдук: “Бастаан тустуу иннинэ илии тутуһан спортсменнар дорооболоһуохтаахтар, онтон ытыстарыгар силлээн баран ытыстарын бэйэ-бэйэтигэр аалыахтаахтар», — диирэ. Гошка кыра сылдьан аҕатын кытта тустан холоноро. Уола тута атаҕыттан ыллаҕына аҕата: «Дорооболоспотубут дии», — диирэ. Онтон дорооболоспуттарын кэннэ: «Ытыспытыгар силлээн баран бэйэ-бэйэтигэр аалбатыбыт дии», — диирэ. Ол эмиэ толоруллара. Дьэ ол эрэ кэннэ тустуу саҕаланара. Онтон уол аҕатын дьыбааҥҥа быраҕан кэбиһэрэ – үөрүү өрөгөйө онно буолара. Аҕата буоллаҕына уолун хайҕаан кууһан сыллаан ылара. Итинник биһиги аҕабыт өрүү олохпутун киэргэтэ, үөрүүнэн толоро сылдьара. Кини дьээбэтэ-хообото, ырыата, оонньуута, күлүүтэ биһигини өрүү арыаллыыра. Оҕолоругар кини, боруонсаламмыт суруйааччы быһыытынан буолбакка, көрдөөх-нардаах, кинилэри муҥура суох таптыыр аҕа быһыытынан өйдөрүгэр хаалбыт. Аҕабыт сыалыһартан олус үчүгэй миин өрөрө. Кириэстээххэ олорор фронтовик таайа Егор Неймохов ити балыгынан өрүү хааччыйара. Сыалыһар миинэ олус үчүгэй амтаннаах буолааччы. Уолаттар ити аҕалара буһарар миинин “Поэт баҕа санаата” диэн ааттаабыттара. Бастаан сыалыһары ууга буһарара, онтон уҥуоҕун ылҕаан баран салгыы буһарара. Бүтэһигэр кыра гына кырбаммыт быары уонна күөх луугу эбэрэ. Итинник рецебы киниэхэ хоту сырыттаҕына биэрбиттэр этэ. Иннокентий Тарбахов »Тарбаахаптыын астыахха» биэриитигэр ыҥырбытыгар Егор сэмэй буолан аккаастаммыта, итиннэ-манна көстөрүн сөбүлээбэт этэ. “Итиччэлээх үчүгэй мииҥҥин буһаран көрдөрүөн этэ буоллаҕа”, — диэбиппин олох ылымматаҕа. Аны эттэ да бүттэ, кэлин онтукатын уларыта сылдьыбат этэ. Бэйэтин оннугар Иван Мигалкины ыыппыта. Иван Васильевич гурман, олус үчүгэй асчыт, бэртээхэй кэпсээнньит.

Егор бииргэ төрөөбүт улахан эдьиийэ Анастасия Петровна чаҕылхай киһи этэ, ханнык даҕаны албыны-көлдьүнү билиммэт кытаанах, дэриэбинэ үтүө суобаһа этэ. Дэриэбинэ олохтоохторо олус ытыктыыллара. ЫБСЛКС XV съеһин делегата буолбута. Ити съезкэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы президенэ Михаил Николаев, Советскай Союз Геройа, Россия Геройа, Государственнай Дума дьокутаата учуонай, полярник депутат Артур Чилингаров кыттыбыттара. Анастасияны ЫБСЛКС Киин Комитетын ревизияҕа комитетын чилиэнинэн талбыттара, ол иһин комсомол XVI съеһигэр кыттыыны ылар чиэскэ тиксибит. Итинник чиэскэ бэйэтин күүрээннээх үлэтинэн, Томпо улууһун ыччакка лидерин быһыытынан общественнай хамсааһыҥҥа киллэрбит кылаатынан тиксибитэ. ЫБСЛКС – Советскай Союз ыччатын үрдүкү органа. Мин бииргэ төрөөбүт эдьиийим, билигин норуодунай артыыска Зоя Багынанова Щепкин аатынан Үрдүкү театральнай училищеҕа үөрэнэ сылдьан XIV съезд кэнсиэригэр кыттыыны ылбыта. Ити концеры залга олорон бастакы космонавпыт Юрий Гагарин көрбүт. Анастасия Cаха сирин делегациятын кытта космонавт Валерий Быковскайдыын хаартыскаҕа түспүтэ. Космонавтар ССРС чулуу дьоно этилэр. Онон биһиги дьиэ кэргэммит Комсомол үс съеһин кытта сибээстээх. Биһиги Егордуун улахан эдьиийдэрбитинэн киэн туттарбыт. Кинилэр биһиэхэ өрүү күүс-көмө буолаллара.

Егор аҕата Петр Михайлович аймах-билэ дьонун дьиҥнээх аҕа баһылыга этэ. Кини бэйэтин аймахтарыгар барыларыгар чыын-хаан иҥэрбитэ. Бэйэтэ генерал, уола Гоша — лейтенант. Аҕабытҥ “ССРС сэбилэниилээх күүстэрин главнокомандующайа, ССКП генеральнай сэкирэтээрэ Л.И.Брежнев миэхэ капитан чыынын иҥэрбитэ, онтон аҕам лейтенаны эрэ”, — диэн оонньоон өһүргэммитэ буолара.

Дьиэ кэргэммит олоҕо-дьаһаҕа, күнэ-дьыла итинник ааһаллара. Оҕолор улааттылар, бэйэлэрэ туспа ыал буоллулар, билигин бэйэлэрэ оҕолордоохтор. Аҕабыт күн сириттэн барбыта, мин Мэҥэ Алдаҥҥа кини аатын сүгэр түмэлгэ дириэктэринэн үлэлиибин. Сороҕор суруйабын. Билигин окко сылдьыспаппын. Уолаттарым бэйэлэрин кыахтарынан окко аймахтарыгар көмөлөһөллөр. Билигин үксүн тиэхиньикэ күүһүнэн оттуулар, илии үлэтэ суоҕун кэриэтэ. Онон от үлэтэ чэпчээн турар. Ити үлэни билигин Антонина Петровна, Егор кыра балтын кэргэнэ, Алексей Петрович Ефремов салайар. Ааттаах үчүгэй механизатор, Амматтан төрүттээх үлэһит бэрдэ, олус үтүө санаалаах киһи. Биһиги аймахтар бэйэ-бэйэбитин өрүү өйөһөбүт. »Ууга да бырахтахтарына, ууттан айахпытыгар балыктаах тахсыахпыт’‘, — диэн булгуруйбат санаалаахпыт.