САХА СИРЭ. КУЛУН ТУТАР 29 КҮНЭ —  ULUS.MEDIA. Омос истэргэ-көрөргө хотугу улуустар кыһалҕалара, сүнньүнэн, майгыннаһар: сөмөлүөтүнэн-бөртөлүөтүнэн көтөр тарыып ыарахана, ас-таҥас сыаната үрдүгэ, быраас тиийбэтэ, интэриниэт мөлтөҕө. Ол эрээри, тыа хаһаайыстыбатын ыллахха, дьарыктара уратылаах: ким эрэ аҥаардас табанан олорор, ким эрэ сүөһүнү-сылгыны хото иитэр. Ырытыыбар хотугулартан сахалыы тахсар хаһыаттаах улуустары киллэрдим. Бу сырыыга табалаахтары урутаттым.

Эдьигээн эбэҥки национальнай улууһун олохтоохторотыа хаһаайыстыбатыгар чопчу биир даҕаны туруорсуулара суох. Арай, бэтэринээрийэҕэ сыһыаннаах соҕотох кыһалҕалаахтар: норуокка Бурматов эбэтэр “ыт сокуонунан” биллэр “Кыылы-сүөлү эппиэтинэстээхтик иитии-харайыы туһунан” 498-с №-дээх федеральнай сокуоҥҥа өрөспүүбүлүкэ уонна дойду сокуону таһаарар уорганнарыттан уларытыылары киллэрэри көҕүлүүллэригэр көрдөһөллөр. Бастатан, 18-с ыстатыйаттан 6-с пууну ыларга. Иккиһинэн, 16-с ыстатыйа 7.4 пуунуттан “эбэтэр маннык кыыллары эрдэ сылдьыбыт-ордууламмыт сирдэригэр төннөрүү” диэн этиини ыларга. Эдьигээннэр саныылларынан, ФС ити пууннарын үлэлэтии дьон олоҕун алдьархай айаҕар анньарын таһынан киһи Төрүт сокуонунан араҥаччыланар эргиччи тупсаҕай эйгэҕэ олоруохтаах быраабын кэһэр.

Госдума дьокутаата Владимир Бурматов көҕүлээһининэн 2018 с. ахсынньы 27 күнүгэр ылыллыбыт федеральнай сокуон күүһүгэр киириэҕиттэн дойду үрдүнэн улахан аймалҕаны таһаарда. Эрэгийиэннэртэн, ол иһигэр биһиги өрөспүүбүлүкэбититтэн сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэргэ этиилэр тиһигин быспакка киирэ тураллар. Сокуоҥҥа киириэхтээх этиилэри чочуйан оҥорорго анаан В.В. Бурматов бэрэссэдээтэллээх оробуочай бөлөх тэриллибитэ. Онно Саха Өрөспүүбүлүкэтин аатыттан Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин уонна Дьокуускай куорат дьаһалтатын баһылыга Евгений Григорьев бааллар. Госдумаҕа дьокутааппыт Галина Данчикова эмиэ үлэлэһэр. Онон, “ыт боппуруоһа” салалта хараҕын далыгар тутуллар, үлэ бара турар диэн уоскутуохха сөп.

Анаабыр долган-эбэҥки национальнай улууһа иккиэйэх нэһилиэктээх: Сааскылаах уонна Үрүҥ Хайа. Долганнар түөлбэлэригэр, Үрүҥ Хайаҕа, удьуор-хаан табаһыттар олороллор. Чуолкайа, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ. Арассыыйа уонна Украина иирсээнэ ыстаадаҕа үлэлии сылдьар аҕалардаах, уолаттардаах ыаллары эмиэ хаарыйар уонна долгутар: аҕыйах ахсааннаах омук дьахтар аймаҕа “табаһыттары байыаннай дьайыыга ыҥырыыттан босхолуурга” көрдөһөрө оруннаах. Бэл диэтэр, тииһигэр диэри сэбилэммит Германия Сэбиэскэй Сойууска түөкүннүү саба түспүт ыарахан кэмигэр хотугу оройуоннар олохтоохторун сэриигэ ыҥырбатахтара.

Иккиһинэн, “Эдэр табаһыт” бырагыраама социальнай төлөбүрү биэрии бэрээдэгэр маннык уларытыылары киллэрэргэ этиилээхтэр: олорор дьиэни тутарга уонна өрөмүөннүүргэ көрсүллэр тутуу матырыйаалын атыылаһыы, тиэйии ороскуотун аахсарга итиэннэ “35 сааһыгар диэри” диэн хааччаҕы өрө таһааран биэрэргэ. Анаабыр табаһыттара өссө хас саастарыгар диэри “эдэр сылдьыахтарын” баҕаралларын чопчу ыйбатахтар эрээри, “Анаабыр уоттара” хаһыакка суруйалларынан,  Аартыканы сайыннарыы уонна хотугу норуоттар дьыалаларын миниистирин бастакы солбуйааччы, улуус сүрүннээччи кураатара Сергей Неустроев “бырагыраамаҕа уларытыы киллэриэхпитин сөп” диэн эрэннэрбит. Оччотугар маҥнай ыччат бэлиитикэтигэр сыһыаннаах сокуоҥҥа уларытыы киллэрэр эрэйиллэр буолбатах дуо?

Өрүү буоларын курдук, табаһыт хамнаһын үрдэтэр туһунан санаа эмиэ этилиннэ. Манна сыһыаран бэлиэтээтэххэ, 2023 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр хотугу дьиэ табатын иитэр хаһаайыстыбалар табаларын төбөтүгэр олохтоммут 4995,5 солкуобай кээмэйдээх тирэх ставка 5335,4 солкуобайга диэри улаатыннарыллыбытыгар 64 мөл. солкуобай эбии көрүллэн, бу салааны үбүлээһин бүттүүн кээмэйэ 1,1 млрд солкуобайга тиийдэ. Онон хамнаһы үрдэтэргэ туруорсуу чопчу табалаах хаһаайыстыба салалтатыгар туһаайыллыахтаах: субсидия суотугар хамнаһы бэйэлэрэ оҥостоллор.

Улуус киинигэр, Сааскылаахха, Аартыка түбэтигэр олорор ыаллар тэпилииссэ атыылаһар уонна туттар ороскуоттарын толуйарга тосхоллоох бырагыраама оҥоһуллан үлэлиирин, дьэллик ыттары “дьаһайары” көҥүллүүр туһунан уларытыыны туһааннаах федеральнай сокуоҥҥа киллэрэри уонна тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэригэр быйыл сынньанар-чэбдигирэр сирдэригэр диэри путевка бэриллэрин туруорустулар. Балар эмиэ, Үрүҥ Хайаҕа курдук, уһук хотугу улуус этиилэрдээх боротокуолугар (тыа хаһаайыстыбатыгар улуустан барыта 6 этии) тиһилиннилэр.

Эбээн Бытантай табалаах кыраайынан эрэ биллибэт. Сиэнчэрдээһин кэнниттэн саха төрүт сүөһүтэ манна эрэ тулуктаһан ордон хаалбыта. Онтон сыыйа атын улуустарга тарҕатыллан, билигин төрүөх биэрэр ынаҕа 1 тыһ. таҕыста, бүттүүн төбөтө 2700-чэҕэ тиийдэ. Эбээн Бытантайга “Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэтин 2 отделениетыгар 270-ча сүөһү кыстаан турарыттан улахан аҥаара – 156 (о.и. 48 ынах) сүөһү Кустуурга иитиллэр. Сэбиэскэй үйэтээҕи эргэ хотон күн сарсын сиҥнэн сүөһүнү сохсолоотоҕуна даҕаны көҥүлэ. Кустуурдар улахан хотон тутуутун бырабыыталыстыба отчуотун ахсын туруорсаллар.

“Саха сүөһүтэ” тэрилтэ салайааччыта Александр Артемьев этэринэн, саҥа хотон туруохтаах сирэ топосъемкаламмыт, бырайыагын оҥорторо сылдьаллар. Баары баарынан аһаҕастык эттэххэ, тутуу бүддьүөккэ харчы татымыттан иҥнэр эбит. Быйыл саха сүөһүтүгэр анаан Амма Болугуругар баар отделениеҕа саҥа хотон тутуллар, онтон Куорунай Маҥыраһыгар былаанныыллар. Кустуурдар баҕа санаалара ол эрэ кэнниттэн олоххо киирэр кыахтаах. Ол даҕаны буоллар, бу боппуруоһу боротокуолга киллэрбиттэр.

Улууска үс нэһилиэктээхтэр: Түгэһиир (сэлиэнньэтэ Баатаҕай Алыыта, киһи үксэ Саккырыыр диэн аатынан билэр), Аллараа Бытантай (Кустуур) уонна Үөһээ Бытантай (Дьарҕаалаах). Бу нэһилиэктэр үһүөн ынах үүтүгэр субсидия көрүллэрин, үүттэн астыыр модульнай сыах арылларын уонна түргэнник ситэр салааны (куурусса, сибиинньэ) тэнитэргэ өйөбүл оҥоһулларын туруорсаллар. Ону тэҥэ улуус киинигэр, Саккырыырга, быйыл Чаалый диэн сиргэ мэлирээссийэ үлэтин ыытарга 2 мөл. солкуобай көрүллэригэр этиилээхтэр. Дьон үп көрүлүннэ даҕаны, тиэхиньикэлээх тэрилтэ кэлэн хорууну хаспытынан барыа диэн уруккулуу саныыллар быһыылаах.  Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ быйыл ходуһа сири дулҕаттан-талахтан ыраастыырга, ууну түһэрэргэ 100 мөл. солкуобайы көрдө. Сайаапкалаах, бырайыактаах хаһаайыстыбаҕа үп быһаччы тиийэр. Ол аата хаһаайыстыба салайааччыта бэйэтэ сүүрэн-көтөн, тиэхиньикэлээх тэрилтэни наймылаһыахтаах.

Муома улууһун табалаах хаһаайыстыбалара бөрөнү бөртөлүөтүнэн сонордоһуу ыытылларын эбэтэр бөрөһүттэр биригээдэлэрэ сиринэн сылдьан бултуулларыгар уматык уонна сапчаас атыытын толуйар үп көрүллэрин туруорсаллар. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн Экология министиэристибэтин нөҥүө бөрөһүт ороскуотун толуйар сыаллаах биир бөрө тыыныгар көрүллэр көмө үп 20 тыһ. солкуобайтан 30 тыһыынчаҕа диэри үрдэтиллибитэ эрээри, бөрө тириитин тутар быраабы ылбыт кыайыылаах тэрилтэ күн бэҕэһээ эрэ быһаарылынна. Ол – “Сахабулт” концерн аннынан үлэлиир тирии атах таҥаһын тигэр тэрилтэ (ХЭУо киэптээх). Ити ыйыллар кээмэйгэ улуустар бэйэлэрин бүддьүөттэриттэн эбиэхтэрин сөп. Оннук холобурдар бааллар.

Улуус бары нэһилиэктэригэр табаларын ахсаанынан хараал, дьиэ тутуутун бырагырааматын ирдэбиллэригэр хапсыбат дьоҕус ыстаадалар кытталларын көрөргө, хотугу улуустарга хонтуруолланар өртөөһүнү ыытыы көҥүллэнэрин ситиһэргэ уонна  улуустааҕы бэтэринээрийэ чинчийэр лабораториялаах управлениены чөлүгэр түһэрэргэ көрдөһөллөр. Кэлиҥҥи уларытыыларга сарбыллан, Чурапчы бэтэринээрийэтин филиалыгар кубулутуллубутун сөбүлээбэттэрин биллэрдилэр. Индигир нэһилиэгин (Буор Сыһыы) олохтоохторо нэһилиэнньэ кыһалҕатын толуйарга тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтэ ананарыгар уонна министиэристибэ гранын үбүгэр ылыллыахтаах тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтин испииһэгэр хоту дойду уйан айылҕатыгар сөптөөх каракат киллэриллэригэр этиилээхтэр.

Өлөөн улууһа өрөспүүбүлүкэҕэ саамай киэҥ сирдээх-уоттаах улууһунан биллэр. Манна Харыйалааҕынан, Дьэлиҥдэнэн тэнийэн, төрүкү табаһытудьуордаах дьон олороллор. Бэл диэтэр, былыр-былыргыттан сахалыы тэринэн-дьаһанан олорор Ээйик нэһилиэгин эр дьоно  кыыл таба хойуутук кэлэн ааһар уонна кыстыыр буолуоҕуттан лаппа тоҥустуйбуттар. Күһүн буоллар эрэ тыаҕа түһэн хаалаллар. Сүөһү-сылгы баай умнулла быһыытыйан эрэр. Сатахха, ааспыт сайын аһара ардаан, дьону сүгүн оттоппото. Ол содулугар былырыын 107 ынах сүөһүлээх буоллахтарына, билигин 72 сүөһүлээх хаалбыттар. Сылгылара – 161 төбө.

Сүөһү бүтүннүү кэриэтэ уруккута агро-оскуола базатыгар тэриллибит кэпэрэтиипкэ турар. Дьиҥэр, өрөспүүбүлүкэттэн Өлөөн улууһугар (мантан үксэ Ээйик киэнэ) 142 туонна оту тиэйиигэ уонна 25 туонна уотурбаны, 4 туонна эбиэһи, 8 туонна бытарытыллыбыт оту тиэйиигэ атыытын кытта көмө көрүллүбүтэ. Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Прокопий Николаев этэринэн, Ээйик хаһаайыстыбата кыстыгы түмүктүүр оттоох, аһылыктаах олорор, бэйэлэрин истэригэр тэрээһин мөлтөҕүттэн кыһалҕаланаллар.

Табаһыттар ыстаадаларга суоһуур эһэ-бөрө ахсаанын сүрүннүүрү көҥүллүүргэ этинэллэр. Мантыбыт, кырдьык, иһэ-истээх эбит. Булт хаһаайыстыбатын департаменын салайааччытын солбуйааччы Анатолий Поповтан чуолкайдаспыппар: “Ааспыт сылга федеральнай министиэристибэбит бэйэтин бирикээһигэр уларытыы киллэрэн, “эһэ-бөрө тыа хаһаайыстыбатын кыылыгар-сүөлүгэр суоһуур уонна тардыбыт чахчытынан” быһаарыы таһаарар пууммутун ылан кэбиспитэ. Сыччах “нэһилиэнньэҕэ суоһуур” пуунун хаалларбыттара. Биһиги сирбит киэҥэ бэрдинэн бөрө биир сиргэ тоҕуоруһар ахсаана ирдэниллэр муҥутуур кээмэйгэ тиийэр кыаҕа суох. Ол иһин аһара элбээтэ диэн бөрө ахсаанын сүрүннүүргэ көҥүл биэрэрбит кыаллыбат. Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин кытта урукку пууннары төннөрөргө үлэлэһэ сылдьабыт. Бирикээс барыла РФ Юстицияҕа министиэристибэтигэр сөбүлэһиннэриини ааһан бигэргэннэ даҕаны, көҥүл биэриэхпит”, – диэн быһаарда.

Өлөөннөр өссө бэтэринээр ыстаатын урукку оннугар түһэрэргэ, кыыл табаны бултааһын болдьоҕун кулун тутар 15 эбэтэр 30 күннэригэр диэри уһатарга, табаһыттар оҕолорун сайын ыстаадаҕа бөртөлүөтүнэн илдьэр-аҕалар ороскуоттарын төлүүллэригэр көмө оҥоһулларыгар көрдөһүүлээхтэр. “Сылгыһыттары табаһыттар курдук хамнастыахха”, – диэн этиилээхтэр. Өрөспүүбүлүкэбит салалтата сылгыны үөрдээн иитиини өйөөн, тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга биэ төбөтүгэр көрүллэр көмө үбү быйыл 5 тыһ. солкуобайга диэри үрдэттэ. Оттон хас төбөттөн саҕалаан көмө оҥоһуллар бэрээдэгин тыа хаһаайыстыбатыгар боломуочуйа ылбыт улуус бэйэтэ оҥорор. Ол үбү уонна сылгыны иитииттэн киирэр дохуоту туһанан, сылгылаах кэпэрэтиип салалтата эбэтэр бааһынай хаһаайыстыба баһылыга хамнаһы бэйэлэрэ олохтууллар.

Василий Никифоров. Хаартыска: улуус хаһыаттарын архыыбыттан