Орто дойдуга киһи аты мииннэр буолбута биһиги эрабыт 4 тыһыынча сыллааҕы анараа өртүгэр саҕаламмыта дииллэр. Дьэ онтон ыла сылгы киһи арахсыспат доҕоро.
Былыргы остуоруйалар кэпсииллэринэн, ким элбэх сылгылаах, ким элбэх аттаах ол баай киһинэн ааҕыллара эбитэ үһү. 13-14-с үйэлэргэ биһиги өбүгэлэрбит хуннар сылгынан баайдаах буолан, кэлин татаардар-монгуоллар модун кыахтаах судаарыстыба буолан, Аан дойдуну 3 үйэ тухары баһылаан олоро сырыттахтара.
Өбүгэлэрбит сахалар бу баараҕай киэҥ истиэптэри, үрдүк сис хайалары, улахан өрүстэри тыһыынчанан көстөөх сирдэри туораан, сылгылаах буолан ииттэн-аһаан, көлө оҥостон айаннаан хоту сири буллахпыт уонна түбэ сирдэргэ олохсуйдахпыт. Үйэбит тухары сылгыбытын батыһа үөрэммит дьон сыыйа олох сирдэри булунан, дьиэ-уот туттан олохсуйдахпыт. Дьэ ол иһин былыр өбүгэ саҕаттан сылгы сүөһүнү иитэн, үөскэтэн кэлбит буолан, сылгыһыт идэтин олус үрдүктүк туталлар этэ.
Сахалар аан бастакы идэбит — бу сылгыһыт буолуу этэ. Тоҕо диэтэххэ саха омук олоҕо-дьаһаҕа барыта дьөһөгөй оҕотун тула барара, ол курдук аан бастаан эмис эт, уохтаах кымыс, ичигэс таҥас уонна күүстээх-тулуурдаах көлө. Кэлин сыыйа түбэ сиргэ киирэн, дьиэ-уот тэринэн олохсуйан баран, көһө сылдьар олохпутуттан арахсан, ынах сүөһүнү аҕалан ииттэр буолбуттар.
Дьааҥы сиригэр бэл биһиги кыра сылдьаммыт былыргы өтөхтөргө кыра баҕайы дьоҕус оҥоһуулаах хааччахтар бааллара, ону бу кулун хааччаҕа диэччилэр. Дьадаҥы ыал 1-2 биэни, баай ыал 10-16 биэни дьиэ таһыгар сайыны быһа ыыллара эбитэ үһү. Биэлэр бастайааннай ыанар буолан синньилэрэ улаатан, төһө эмэ үүтү биэрбиттэрин кэннэ кулуннара эмэн күһүн тыаҕа сылдьыбыт убаһатааҕар куччугуй буолбаттара үһү. Сыыйа сир-буор оҥоһуллар,ходуһа эҥин кэҥээн барыытын кытта ынах сүөһүнү ииттии элбээн барбыт. Дьэ ол иһин сир былдьаһыыта элбээн, былыргы иҥэн сытар кэмэлдьибитинэн бэйэ икки ардыгар охсуһан барбыттара, ол кыргыс үйэтэ диэн билиҥҥэ диэри үһүйээннэргэ, олоҥхолорго айыллан хаалбыта элбэх. Дьэ онно эмиэ ким үчүгэй элбэх көлөлөөҕө, аттааҕа ол кыайыылаах тахсаллара үһү. Оччолорго боотурдар (баатырдар) аттара диэн туспа сүүмэрдэнэн модьу-таҕа сылгыны сүүмэрдээн миҥэ оҥостоллоро эбитэ үһү. Дьэ онтон нууччалар кэлиилэригэр сахалар элбэх сылгылаах, ынахтаах көрсүбүттэр. Нууччалар сылгы этин сиэбэттэр, ол иһин ынах этин эрэ сииллэр, кинилэр кэлиилэриттэн ынах сүөһү күүскэ иитиллэр. Аҕа ууһунан охсуһууну тохтотоллор. Нууччалар кэлиэхтэриттэн ат көлө олус элбэхтик туһаныллар буолар, ол иһин сылгыһыт дьоммут айахтарын ындыы тардан ииттэн олорбуттара. Олус элбэх сылгы ыраахтааҕы суолларыгар, араас экспедицияларга, бэйэбит баайдарбытыгар туттуллар буолбута.
Колхозтар үөскээбиттэригэр сылгы мунньуллан, ону көрүүгэ-харайыыга 4 тыһ. курдук идэтийбит сылгыһыт баара, маны таһынан тыһыынчанан ындыыһыт-сылгыһыттар. Промышленность үөскээһинигэр хас колхоз аайы түһээн түһэриллэн, 100 тыһ. ат, тыһыынчанан сылгыһыттар, ындыыһыттар, кэлин сэрии сылларыгар кыайыы туһугар диэн күүстээх үлэни көрсүбүттэрэ. Онно барытыгар биһиги сылгыһыттарбыт сатабылларынан, дьоҕурдарынан, күүстэринэн-уохтарынан наар инники күөҥҥэ сылдьыбыттара.
Аҥардас биир хоту Дьааҥы улууһуттан сэрии сылларыгар 5300 сылгыбыт үлэ уонна сэрии фронугар үүрүллүбүттэрэ, 160-ча сылгыһыт үүрүүгэ кыттыбыта. Сэрии кэнниттэн техника элбээн, ат көлө улам кыратык тутуллар, ол оннугар эт оҥоһуутугар күүскэ киирии буолар, сылгы уопсай ахсааныттан 42 бырыһыаныгар диэри биэ буолар буолбута. Сылгыны күүскэ үөрдээн иитии, бөһүөлэк таһыттан тэйиччи иитии барар буолубута.
Бастакы үлэ геройдарбыт бары сылгыһыттар этэ. Дьэ оччолорго сылгыһыттар дэриэбинэҕэ улахан наадаларга, бырааһынньыктарга эрэ киирэллэрэ. Сылгыһыттар диэн нэһилиэккэ саамай убаастанар дьон этилэр. Кинилэр киирдэхтэринэ көрөөччүбүт, сылгыһыттар бары бөдөҥ, орто уҥуохтаах, модьу-таҕа көрүҥнээх, икки өртүгэр иэрэҥнээн хаамар, сирэйдэрин күн уота быһа сиэбит дьоно буолааччылар. Күүс-уох өртүнэн дэриэбинэ атын дьонунааҕар таһыччы үрдүк таһымҥа туралларын биһиги оҕолор сөҕө көрөөччүбүт. Саас төрүөхтэрин бүтэрэн, сылгыларын сайылыыр сирдэригэр булларан баран, дэриэбинэҕэ киирэн сылгы ыаталлара, сүүрдэр аттары эрчийэллэрэ. Ыһыахтар ат сүүрдүүтэ, мас тардыһыы,тустуу кинилэрэ суох барааччыта суох, онно көрдөххө кинилэр үксүн кыайааччылар, оонньууларга идэтийбит дьоҥҥо эрэ кыайтарааччылар.
Аны былыргы сылгыһыт таҥаһын көрүөҥ этэ, оҕо сылдьан сылгыһыт аҕам таҥнар таҥаһын нэһиилэ көтөҕөн аҕалан иннигэр уурар этим. Дьэ онно көрдөхпүнэ, бэдэр бэргэһэ, үүс тириитэ истээх сон, ыт тириитэ сылыбаанньык, тайах тириитэ түнэ этэрбэс, чубуку уттас, куобах тириитэ истээх үтүлүк буолааччы. Дьэ бу маннык таҥастарын сарсыарда кэтэн, кыһыҥҥы тымныыга күнү быһа ат үрдүгэр сылдьан баран, киэһэ им сүтүүтэ кэлэн, тэбэнэр тыаһын истэн хаһан киирэрин кэтэһии буолара.
Сайынын аты өҥөрүк куйааска мииннэ сылдьар олус итии, оттуллубут оһоҕу миинэ сылдьар курдук буолар. Онон сылгыһыт үлэтэ диэн кыһын да, сайын да улахан сыралаах, уустук үлэ буолар.
Билигин бу ааспыт сылларга сылгыбытын сокуон быһыытынан үөрдээн, сыһыарыллыбыт сирдээн–уоттаан ииппэккэ олоробут. Өрөспүүбүлүкэҕэ сыспай сиэллээхпит 42 бырыһыана кэтэх хаһаайыстыбаҕа, чааһынайынан иитиллэн кэллэ. Бу сылгы улахан өртө бөһүөлэктэр истэригэр, кырыыларыгар иитиллэн турар. Аны маннык хаһаайыстыбаларга сылгыһыт диэн суох, хаһаайын бэйэтэ техниканан баран буллаҕына көрөр, биир эмэ сылгыһыт баара хамначчыт курдук эрэ үлэлиир, кыра хамнаска. Холобур, Дьааҥыга сылгыбыт саамай аччаан турар кэмэ. Тэриллиилээх хаһаайыстыбаларга 689 сылгы эрэ баар, онно 10 эрэ идэлээх сылгыһыт баар, бааһынайдарга 15 сылгыһыт, чааһынайдарга 10 идэлээх сылгыһыт, ол аата 35 сылгыһыт үлэлиир диэххэ сөп. Урут 220 сылгыһыт баар буоллаҕына 16 эрэ бырыһыана хаалла. Өрөспүүбүлүкэ да үрдүнэн урукку курдук 3,5 тыһ. курдук идэтийбит сылгыһыттаах буоллахпытына 550 сылгыһыт баара эбитэ эрэ. Онон сахалар саамай былыргы идэтийэн кэлбит дьарыкпытын сылгыһыт идэтин сүтэрэн эрэбит.
Ити баар сылгыһыттарбытыттан аҥаара туох да бырааба, дуогабара, киниискэтэ, ыстааһа суох хамначчыт курдук дьон буолаллар. Бу курдук сылгы иитиитин үлэтигэр сөптөөх болҕомтону уурбатахпытына сотору сылгыһыта суох хаалар туруктаахпыт.
Билиҥҥи туругунан сылгы сүөһүбүтүн көмө социальнай эйгэ курдук эрэ тутан, иитэн кэллибит. Элбэх бородууксуйаны оҥорон таһаарар, үп-харчы оҥорор, элбэх дохуот таһаарынар салаа курдук ииппэккэ кэллибит. Сылгы сүөһүнү үгүс дьон ынах курдук иитэр буолан, тыйыс тымныы айылҕабыт тыһыынчанан сылларга бэйэтэ хаһан, үлэлээн тахсар дьоҕурун сүтэттэрэн эрэбит. Ынах мэччирэҥин тобоҕор, араас уоҕурдуулаах эбиэһинэн, аһыйбыт сенаһынан аһатан куһаҕан хаачыстыбалаах эти ылар буоллубут. Аны ол иһин кыра төрүөҕү ылар буоламмыт, күһүн 1 киилэ убаһабыт этэ 1000 солк. тиийбитэ. Нэһилиэнньэ сылгы этин ылбат буолла, куурусса уонна кэлии чэпчэки эккэ көстө.
Сылгы сүөһүбүтүн үөрдээн, бөһүөлэк иһиттэн, таһыттан таһааран хас эмэ үөрү холбоон, саамай кырата 60-ча биэни холбоон, күрүө-хаһаа тутан сибиэһэй, өҥ сирдээх сирдэргэ тутар наһаа үчүгэй буолуо этэ. Хас 60 биэ аайы биирдии идэлээх сылгыһыты тутар буоллар, сылгыбыт эрэйдээх киһи илиитин иһигэр киирэн, көрүллэн, ыраастанан, сөптөөх кэмигэр аһатыллан, кэтэнэн төрөтүллэн сыл аайы ортотунан 65 үрдүк бырыһыан кулуну ылыллыа этэ. Дьэ маннык үчүгэйдик үлэлии олорор сылгыһыттар хас улуус аайы биирдиилээн бааллар, холобур, Өймөкөөн аатырбыт сылгыһыта Н. Т. Винокуров кэлин 24 сыл устата кулун ылыытын 90 бырыһыантан түспэккэ кэллэ. «Бөртө” эдэр сылгыһыттара элбэх 1000 сылгыны кооперациялаан, эт бородууксуйатын элбэтэргэ күүскэ үлэлэһэллэрин истэбит. Дьэ маннык хаһаайыстыбалары үөрэтэн, сырдатан сылгыбыт иитиитигэр күүскэ туһаммаппыт дуо?
Билигин урукку буолбатах, тэйиччи база оҥостон үлэлииргэ усулуобуйа тупсан турар, ол курдук аныгы сибээс арааһа, электроуот биэрэр араас тэрил, аныгылыы сылгы баазатын тутууну биэрэ сатыыллар. Биһиги улууспутугар быраҕыллан турар Моой–Үрэххэ, Алыһардаахха, Улаҕаҕа 1000, Үөттээххэ, Барыласка, Көрдүгэннээххэ 500, Олдьо, Уйбаан Сиринэн 500, Ойуун-Үрэҕинэн, Тээҥкинэн, Балаҕаннааҕынан 500, Өргүөлээҕинэн, Ыарҕалааҕынан, Сыырдааҕынан, Маҥынан 300, Боруулаах Халтыһынан, Элбэх–Күөлүнэн, Нэлгэһэнэн 300, Мээтиһи тула 300, Чөрүмчэ Олдьотунан, Хостойунан 300, Оһохтоох тулата 400 төбө сылгыны, барыта 4100 сылгыны эбии иитиэххэ сөп. Дьэ оччотугар сылгыбыт 11 тыһыынча буолан дьиҥнээх былыргы идэбит, 200 сылгыһыт идэтэ хаттаан күөрэйэн тахсыа этэ буоллаҕа. Сылгы этэ хаһан баҕарар батар буолуо. Билигин Жатайга 400 т уйуктаах холодильник борохуоттары оҥоруохтара.
Быйыл өрөспүүбүлүкэбит биэҕэ 5 тыһ. солк. көмө олус үчүгэй, ол гынан баран билиҥҥитэ сылгыбыт аҥара чааһынайынан иитиллэн олорор буолан ити көмө туһата куччугуй, баара суоҕа 200-н тахса эрэ млн солк сылгыга бэриллэр курдук буолар. Онон сылгыга көмө харчыны биэрии уонна кыттыһыы (кооперация) бииргэ сылдьыахтаахтар.
Мин санаабар, ТХМ чыыстай сылгынан дьарыктанар салаа наада буолсу. Быйыл сахалар Дьөһөгөй сылбытыгар сылгыһыттарбытын өрө тутуохха, инникилэригэр эрэллээх буолалларын ситиһиэххэ, хамначчыкка кубулутумуохха. Хас нэһилиэк аайы сылгыбытын, сылгыһыппытын элбэтэр гына тупсаҕай бырагыраама оҥостон сатабыллаах үлэни ыыта сатыахха. Үүммүт сылгыһыт күнүнэн улуус бары сылгыһыттарын итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит.
Сылгыһыт уола
