Ааспыт саас Зоя Петровна Багынановаҕа П.А.Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ туттарыллыбын бэлиэтиир түгэҥҥэ Саха норуотун биир Саарына Александр Николаевич Жирков: “Зоя Петровна — Саха дьахтарын дьиҥнээх Далбар Хотуна!  Тус олоҕунан, айымньылаах үлэтинэн! Сүгүрүйэбин!” диэбитэ. Ити Зоя Петровна олоҕун үрдүк сыанабыла эрэ буолбакка киэн туттуу, дириҥ махтал тыллара.

Бу күннэргэ Үөһээ Бүлүүгэ П.А. Ойуунускай  аатын сүгэр Саха Академическай театрын күннэрэ үрдүк таһымҥа ыытыллаллара күүтүллэр. Бу ураты күннэргэ биһиги биир дойдулаахтарбыт айар үлэлэрин биир өттүнэн сценарист быһыытынан саха норуота былыр былыргыттан номоххо киирбит олоҕор олоҕуран суруллубут үһүйээннэргэ олоҕурбут «Төлкө» уонна “Суоһалдьыйа Толбонноох” айымньылар көрдөрүллүөхтэрэ. “Төлкө”  диэн үс кинигэнэн тахсыбыт биһиги биир дойдулаахпыт Николай Якутскай романа.

Хайа күн бэчээттэнэн тахсыаҕыттан дьон дууһатын туппута. Элбэх ааҕааччы айар тыл алыбыгар ылларан ааҕан сөбүлээн аҕай баран, Маайа дьонун, ийэтин кытта көрсүбэтиттэн мунчаараллара. “Төлкө” элбэхтик театр сценатыгар турбута. Онтон бу кэнники Зоя Петровна 75 сааһыгар, талааннаах биир дойдулаахпыт Руслан  Тараховскай туруорбут “Төлкөтө” ураты, ону ааһан дьикти абылыыр күүстээх. Мин бу туруоруу сүрэхтэниитигэр сылдьыбатаҕым эрээри ис хоһоонун истэн билэн олорон, саҥа “Төлкөнү” көрөрбөр испэктээк бүтүүтэ хараҕым уута көҥүл сүүрбүтүттэн, кыбыстан, хараҕым уутун хаһыйа соттоот тулабын көрбүтүм ытааччы мин эрэ буолбатах этим.

Ити курдук тыыннаан, өбүгэбит ааспыт олоҕун сүрэххэ – быарга тириэрэ тилиннэрэр уһулуччулаах дьоммутугар барҕа махтал тыллары этэн туран бүгүҥҥү ыалдьыппытын саха норуотун норуодунай артыыһа  Зоя Петровна Багынановалыын сэһэргэһиибитин сэргээҥ:

— Үтүө күн буоллун, Зоя Петровна! Төрөөбүт улууһуҥ эн араас кырыылаах алмас таастыы чаҕылыйар сүдү талааҥҥар сүгүрүйэр!

— Махтал буоллун биир дойдулаахтарбар, үрдүк сыанабылгыт иһин.

— Зоя Петровна, мин эйигин саха дьахтарын дьиҥнээх, тыыннаах уобараһын быһыытынан сыаналыыбын. Былыр да, быйыл да саха дьахтара хайдах буолуохтааҕын, хайдах эбитин, тус олоххунан, оонньоон итэҕэтэр оруолгунан илэ бааччы биһиэхэ тириэрдэҕин диэн туран бастакы ыйытыгым. Саха дьахтар таҥаралаах норуот диэн ааттыыллар. Итиннэ эн санааҥ?

—  Чахчы сахалар дьахтар таҥаралаах дьон. Ол кинилэр дьахтары олоҕу салҕааччы, удьуору ууһатааччы быһыытынан сыаналаан олус харыстаан, харааннаан, хаппахчыга тутан иитиилэриттэн көстөр. Онтон эргэ тахсар саастаммыт, сиппит кыыс симэҕэ, киэргэлэ, сүүрбэттэн тахса киилэ ыйааһыннаах үрүҥ көмүстэн буолуута, бу барыта кыыс харысхала, көмүскэлэ. Бу кини олоҕо чөл,доруобай буолуутун бэлиэтэ түһэ. Ураты тыйыс, чымаан дойдуга ити курдук саха киһитэ барахсан хайдах олоххо олороруттан тутулуга суох дьахтары харыстаан, харааннаан, күн бүгүнүгэр тиийэн кэллэхпит дии. Холобур, мин аҕам ийэбин таҥараттан ордук атыннык көрбөт буолара. Миигин түһэгэр көтөҕөн олорон кигинэйэн ыллыы-ыллыы: “Оҕом артыыс”, буолуо диэн төлкөлүүрүн истиҥник саныыбын. Мин ийэм барахсан 12 оҕону төрөппүтүттэн аҕыһа төннөн, онтон икки тулаайах оҕону ииттэ ылан, ол кэннэ түөрт оҕону бэйэлэрэ төрөтөн киһи-хара гыммыттара. Барыбытын үөрэхтээбиттэрэ. Оччотооҕу кинилэр олохторун билигин өйүгэр батаран ыраҥалаан өйдүүр киһи аҕыйах. Сүөһү-сылгы ииттэн, үрүҥ астанан, бурдук ыһан ону астаан, араас тириини таҥастаан, онон таҥас тигэн таҥыннаран олохторун салҕаттахтара дии. Онно барытыгар ийэм барахсан дьиэтээҕи таҥара – Багынанова – Кузнецова Мария Иннокентьевна, Кынаачай Уус кыыһа, Бүлүү Үгүлээтиттэн төрүттээх, өҥөтө.

— Саха дьахтарын былыргы типичнэй, дьиҥнээх көстүүтэ олоҥхоттон саҕалаан, уус – литература саамай арыллыбыт, чахчы да сэттэ уон сэттэ өҥүнэн сиэдэрэйдик ойууламмыт көстүүтэ. Эн санааҕар аныгы дьахтар туох уратылааҕый?

— Мин санаабар, улахан ураты суох. Саха дьахтара уус-уран айымньыларга “Таҥас бүтэй этэ, эт бүтэй уҥуоҕа, уҥуох бүтэй силиитэ дьалкыҥныыр” ыраас, кэрэ сэбэрэтэ, көҥүлгэ тардыһыыта, күүстээх санаата Суоһалдьыйа Толбонноох, Болугур Айыыта, Алтан Хотун айымньыларга көстөр. Ааспыт олох туоһулара ийэлэрбит, эбэлэрбит барахсаттар сэмэйдэрэ, холкулара, киэҥ көҕүстээхтэрэ, мындыр өйдөөхтөрө, тарбахтарыгар талааннаахтара, ити барыта – үмүрүйбэт үтүмэн үлэ оскуолатын ааһан, саха дьахтара оҕону-урууну харааннаан, дьиэ сылааһын тутан олороочу, дьиэ кэргэн кэскилин түстээччи буоларын туоһута. Ити дьиҥ иһигэр хас биирдии саха дьахтарыгар төрүт иҥмит көстүүлэр. Дьахтар ылыннаҕына кыайтарбат диэн суох. Ол эрэн аһары түһүү ханна да баар. Үгэспитин тосту кэһэн баттаҕы арбаччы ыһа сылдьыы, уһун дэгиэ тынырах. Сахалыы саҥаны сыаналаабат буолуу, төрөппүт оҕону эмиийдээбэт буолуута, оҕомсоҕо суох буолууга тириэрдэр.

— Улаатан эрэр кыргыттарга тугу этиэҥ, сүбэлиэҥ этэй?

— Кэрэчээн сибэккилэр, эһиги саха норуотун эрэллэрэҕит. Норуот кэскилэ эһигиттэн тутулуктаах. Эһиги, саха инники олоҕун салҕааччылараҕыт. Бука диэн ааккытын, чиэскитин кыра сааскытыттан харыстаан,норуоккут үтүө үгэһин өрө тутан улаатыҥ! Саха сахатынан кэрэ диэни умнумаҥ. Сахаҕыт тылын өрө тутуҥ, сахалыы кинигэлэри, киинэлэри доҕор оҥостуҥ. Дьоҥҥут тылын истэр буолуҥ, үтүө сүбэлэрин олох аргыһа оҥостуҥ. Өссө мин тоһоҕолоон этиэм, өбүгэ үгэһин тутуһан олус кичэйэн таҥаскытын көрүнүҥ! Ас уонна таҥас бастатан туран дьахтарга, кыыс оҕоҕо олус күүстээх суолталаахтар. Доруобай эрэ буоллаххытына доруобай кэнчээри ыччаты хаалларыаххыт. Ол иһин аска, таҥаска өбүгэлэрбит олус күүскэ болҕомтолорун уураллара. Холобур, оччотооҕу хоргуйуу кэмигэр ийэм барахсан миигин үс сааспар диэри бэйэтин эмиийин үүтүнэн аһаппыт, салгыы биэ ыан онон эбинэн, эмтэтэлээн түөрт оҕотун тутан хаалаахтаатаҕа дии. Өссө олохпор биир хомойордоохпун. Ол аҕам барахсан ааҕар, суруйар буолбутум кэннэ: “Тоойуом, саха харысхал таҥастарын ааттарын-суолталарын быһааран биэриэхпин суруйуоҥ дуо?” — диэбитин оччолорго суолталаан суруйбакка хаалбыппын билигин улаханнык кэмсинэбин. Аныгы оҕолор араас омук таҥаһын таҥнаҕыт. Ити таҥастар биһиги тымныыбытын уйбаттарын билэҕит. Ол иһин мин эһиэхэ төрүт өбүгэлэрбит харысхал таҥастарын бэйэҕит сахалыы оһуордаан-мандардаан, түүлээҕинэн истээн тиктэн таҥнаргытыгар сүбэлиибин. Ити киһи араас сүһүөхтэрин, сиһин, сүнньүн харыстыыр харысхал таҥастары сорохтор тиктэн кэтэр-таҥнар буолбуттара үчүгэй. Мин ийэм атахпын харыстанарбар тигэн биэрбит түү истээх холуоһата айар үлэм тухары араас айаны алтыһан кэллэ. Өссө хоту сир тымныытын тулуйарга сэлиэнчик диэн таҥас абыраллаах буоларын умнумаҥ.

— Олоххор муударай сүбэһит, көмө гынар Далбар Хотуттарын олус элбэхтэрин билэбит ордук тоһоҕолоон кими бэлиэтиэҥ этэй?

— Чахчы элбэхтэр. Күн күбэй ийэбиттэн саҕалаан, балтым, кыргыттарым, кийииттэрим, сиэн кыргыттарым. Кэллиэгэлэрим, дьүөгэлэлэрим. Олортон ордук чорботон оҕо сааспыттан дьүөгэбин, олох суолугар эрэллээх, хаһан да арахсыбатах киһибин Мария Егоровна Николаевнаны ааттыам этэ. Машам сценарийын суруйбут “Суоһулдьуйа Толбоннооҕо” бу сырыыга төрөөбүт улууһугар ыалдьыттыыр да дьүөгэм барахсан доруобуйатын туругунан кыайан кэлсибэтэ. Үөрүүлээҕэ диэн бу гастролга аттаныахпыт аҕай иннигэр Мария Егоровнаҕа “Норуодунай артыыс” бочуоттаах аатын иҥэрдилэр.

— Чахчы да үтүө сонуҥҥар махтал! Ити үрдүк ааты туруорсууга сэмэй кылааккын билэбин. Мин эн саха дьахтарын туох баар бары үтүө өрүтүн илдьэ сылдьан, айар үлэҕинэн, тус олоххунан холобур буоларгын кэрэхсиибин, биһириибин. Саха атын кыаҕын, саха киһитин тулуурун, дьулуурун бүтүн аан дойдуга дакаастаары хоту дойду хоһууна Дугуйдаан ыраах айаҥҥа бэлэмнэнэ Дьокуускай куоракка кэлбитигэр, төрөппүт оҕоҕун ыраах айаҥҥа тэрийэрдии тииһин оҥортороору түбүгүрэ сылдьаргын билэн сөхпүтүм. Сир үрдүттэн сураҕа суох симэлийбит биир кылааска үөрэммит үөлээннээҕиҥ, суруйааччы, биллиилээх уонна хорсун публицист Василий Титов үтүө аата тиллэригэр өҥөҕүн киһи ааҕан сиппэт. Билигин Алаас уолунан биллибит саха биир хорсун уонна ураты тыыннаах суруйааччытын кэрэ мөрсүөнэ төрөөбүт нэһилиэгэр, аатын сүкпүт култуура киинигэр турар. Ити эрэ буолуо үгүс кинигэлэриҥ, айбыт оруолларыҥ, уһуллубут киинэлэриҥ бары саханы саха дэтэр сүдү аналлаахтар! Түмүккэ бар дьоҥҥор баҕа санааҥ.

— Билиҥҥи дьон биир баҕа санаалаахпыт дии саныыбын, ол санаабын ийэлээх аҕам барахсаттар эмиэ ыраас ыра санаа оҥостоллоро: “Сэрии эрэ буолбатын! Үрдүбүтүгэр ыраас халлаан,чаҕыл күн эрэ баар буоллун!” Мин эмиэ итинник этэн туран истиҥ көрсүһүүгүтүгэр махтанабын.

Валентина Осипова, КС Чиряев аатын сүгэр Ороһутааҕы Норуот педагогикатын киинин мэтэдииһэ