САХА СИРЭ. АММА УЛУУҺА. Кулун тутар 21 күнэ — ULUS.MEDIA. Бүгүн, кулун тутар 21 күнүгэр, Сылгыһыт күнэ үүннэ. Бу күн аан маҥнай СӨ Баһылыгын 2016 с. атырдьах ыйын 23 күнүгэр таһаарбыт “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр сылгыны үөрдээн иитиини сайыннарыыга дьаһаллар тустарынан” Ыйааҕын олоххо киллэрии чэрчитинэн 2017 с.  бэлиэтэммитэ. Онтон ыла сыл аайы сылгыһыттарга анаан өрөспүүбүлүкэ таһымнаах тэрээһиннэр ыытыллаллар.

Саха итэҕэлинэн Күрүө Дьөһөгөй Тойон – сэттэ ини-бииттэн улаханнара, соҕуруулуу илиҥҥи халлааҥҥа олорор, сылгы уонна ынах сүөһүнү араҥаччылыыр, дьоҥҥо сылгыны бэлэхтиир таҥара. Кыыһыртаххына, өһүргэттэххинэ, ол баайын төттөрү ылар диэн итэҕэйэллэрэ өбүгэлэрбит. Быйыл Дьөһөгөй сылыгар үктэннибит уонна кулун тутар сахаҕа Дьөһөгөй ыйынан билиниллэр. Онон, Сылгыһыт күнэ кулун тутарга олохтоммута толору сөп түбэһэр.

Сылгыны үөрдээн иитии – саха омук төрүт дьарыга уонна киэн туттуута. Сылгытын ахсаанынан биһиги өрөспүүбүлүкэбит дойду үрдүнэн бастакы миэстэҕэ сылдьар. Саха сириттэн Социалистическай Үлэ дьоруойун аатын маҥнайгынан сылгыһыттар ылбыттара итиэннэ сэбиэскэй былаас сылларыгар маннык үрдүк аакка-суолга 23 киһи тиксибититтэн 6-та сылгыһыт идэлээхтэрэ мээнэҕэ буолбатах.

Саха сылгыта туспа боруода быһыытынан ССРС Госагропромун 1987 с. балаҕан ыйын 2 уонна РСФСР Госагропромун 1987 с. алтынньы 1 күннэринээҕи бирикээстэринэн бигэргэммитэ. Саха сылгытын боруодатын үс тиипкэ араараллар: төрүт, Дьааҥы уонна Халыма. Кэлиҥҥи икки тиип селекция ситиһиитинэн РФ судаарыстыбаннай реестригэр 2011 с. олунньу 16 күнүгэр регистрацияламмыттара.

Маны сэргэ Саха сиригэр селекция түмүгэр үөһэ ыйыллар кэмҥэ икки боруода тэҥинэн бигэргэммитэ. Мэҥэдьэк боруода үөскүүрүгэр Сибииргэ XIX үйэ иккис аҥаарыгар норуот селекциятынан таһаарыллыбыт тимир ууһун сылгыта улахан оруоллаах. Мэҥэдьэк тииптээх сылгы ити сылгы хаанын кытта булкуһан, уҥуоҕа улаханынан, ыйааһына ыараханынан уонна сиһэ уһунунан уратылаах эт боруода үөскээбитэ. Ааспыт үйэ 50-с сылларыгар нуучча ыарахан таһаҕаһы соһор сылгыларын хаанын быстахтык булкуйбуттара.

Өлүөнэ сүнньүнээҕи боруода ыраас хааннаах саха сылгытын тастан аҕалыы боруодалары (Орел сэлиик атын уонна нуучча ыарахан таһаҕаһы соһор сылгытын) кытта иссиһиннэрии итиэннэ сылгыны аһатыы, иитии технологиятын тупсарыы түмүктэригэр ылыллыбыта.

Бу дьыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сылгы ахсаана 182 144 төбө. Ааспыт сыл туһааннаах кэмиттэн 539 төбөнөн (0,3%) аҕыйаата. Ити гынан баран, сылгы бүттүүн ахсааныттан биэтэ – 122 637 төбө, ол эбэтэр былырыыҥҥыттан 1646-нан (1,3%) элбэх. Кулуну тыыннаах таһаарыы 2022 сыл түмүгүнэн 52,9 бырыһыаҥҥа тэҥнэстэ, ол аата 0,6 %-нан намтаата. Улахан сылгыны чөл иитии 97,3 бырыһыаҥҥа тэҥнэһэн, ааспыт сыллааҕыттан кыратык түстэ (97,7% этэ).

Сылгы баһыйар өттө (75 748 төбө эбэтэр 41,6 бырыһыана) бааһынай хаһаайыстыбаларга турар. Ыаллар кэтэх хаһаайыстыбаларыгар 70 463 сылгы (38,7 бырыһыана) уонна улахан хаһаайыстыбаларга 35 170 сылгы (19,3 бырыһыана) иитиллэр. Тэрилтэлэр көмөлтө хаһаайыстыбалара 733 төбөнү (0,4 бырыһыана) туталлар.

Сылгыны үөрдээн иитии салаатыгар племенной үлэнэн 26 хаһаайыстыба (тэҥнэбилгэ: 2015 с. 16 этэ) дьарыктанар. Кинилэр  холбоон 9 686 сылгылаахтар уоннабары РФ племенной регистригэр туралларын туоһулуур докумуоннаахтар. Дойду Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин племсэбиэтин 2022 сыл бэс ыйын 9 күнүнээҕи быһаарыытынан, өрөспүүбүлүкэҕэ племенной дьиэ кыылын-сүөлүн иитии устуоруйатыгар аан маҥнайгынан саха сылгытын иитиигэ племенной собуот аата Амма улууһунааҕы И.Я. Строд аатынан ТХПК-гэр (салайааччы В.В. Тимофеев) иҥэриллибитэ.

Сылгыны үөрдээн иитиини сайыннарыыга өрөспүүбүлүкэ таһымыгар көдьүүстээх, дьайымтыалаах дьаһаллар ылыллаллар. Ол түмүгэр сылгы этин оҥорон таһаарыы, тыыннаах ыйааһынынан, 13 889,7 туоннаҕа тиийдэ (2015 с. 10 299,4 т этэ). Саха сирин бэйэтэ оҥорор бүттүүн этиттэн сылгы (сүрүннээн, убаһа) этэ 35 бырыһыанын ылар буолла.

Ааспыт сылга бу салааны сайыннарыыга судаарыстыбаттан 451 мөл. солкуобай (мантан 199 мөл. солкуобайа – федеральнай хааһынаттан) ороскуоттаммыт буоллаҕына, быйыл Ил Дархан Айсен Николаев тус дьаһалынан 569 мөл. солкуобай (о.и. 167,2 мөл. солкуобай – федеральнайтан) ыытыллара былааннанар.

Ол маннык тыырыллан турар: тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга биэ төбөтүгэр 5-тии тыһ. солкуобайынан 331 мөл. солкуобай (эрдэ 3-түү тыһ. солкуобайынан 197,8 мөл. солкуобай тиийэрэ); племенной төрүөҕү биэрэр биэлэргэ 75,9 мөл. солкуобай (2021 с. 69,1 мөл. солкуобай этэ); сылгы собуоттарын өйөөһүҥҥэ 63,9 мөл. солкуобай (2022 с. 44,9 мөл. солкуобай этэ); сылгы базатын тутууга 63 мөл. солкуобай (2022 с. 54 мөл. солкуобай этэ).

Тэйиччи сытар мэччирэҥнээх сирдэри баһылыыр уонна нэһилиэнньэлээх пуун тула баар сүөһү мэччирэҥин тэбистэрбэт туһуттан 2017 – 2019 сылларга 250 базаны тутууга 1-дии мөл. солкуобайдаах көмө үп бэриллибитэ. 2021 сылтан биир базаҕа 3 мөл. солкуобайга диэри үрдэтиллэн, 17 база тутулунна. Маны тэҥэ бастыҥ хаһаайыстыбаларга олоҕуран 3 үөрэтэр киин тэрилиннэ: Өймөкөөҥҥө “Тоноор” кэпэрэтиип, Хаҥалас улууһугар “Бөртө” сылгы собуотун уонна Ньурбаҕа “Чаппанда” кэпэрэтиип базаларыгар. Итилэр үһүөн племеннойдар.

Биир көдьүүстээх төһүү – сылгыны иитиигэ туруммут саҕалааччы уонна дьиэ кэргэнинэн пиэримэрдэри грант үбүнэн өйөөһүн. 2012 – 2022 сылларга 1 тыһ. тахса грант бэриллибититтэн 281-э сылгыны иитэр хаһаайыстыбаны тэринэргэ уонна сайыннарарга туһуланна. Ону харчытыгар таһаардахха, 591 мөл. солкуобай.

Сылгыһыт күнэ олохтонуоҕуттан сүбэ мунньахтаах, быыстапкалаах уонна сылгыһыттар идэлэригэр күрэхтэһиилээх өрөспүүбүлүкэтээҕи дьаһаллар Дьокуускайга ТХА ипподромугар (2017 с.), Нам улууһун Бартыһаан сэлиэнньэтигэр (2018 с.), Үөһээ Бүлүүгэ (2019 с.), Чурапчыга (2021 с.), Ньурбаҕа (2022 с.) ыытыллан кэллилэр. Ити быыһыгар 2020 с. Мэҥэ Хаҥалас Харатыгар ыытыллыахтааҕа хамсык дьаҥын хааччаҕынан тохтотуллубута.

Быйылгы тэрээһин түһүлгэтэ бүгүн Амма улууһугар тэлгэнэрэ түбэһиэхчэ буолбатах. Ил Дархан Айсен Николаев Анал этиитигэр хотугу тыйыс усулуобуйаҕа тыа хаһаайыстыбатын сайыннарарга туруулаһар тыа сирин үлэһит дьонун кыайыыларын, ол иһигэр Амма улууһун И.Я. Строд аатынан кэпэрэтиибигэр саха сылгытын иитиигэ федеральнай статустаах племенной собуот аата иҥэриллибитин олус улахан суолталаах ситиһии быһыытынан чорботон бэлиэтээбитэ.

Сылгыһыт күнэ Амма сэлиэнньэтигэр Д.М. Трифонов аатынан ипподромҥа Дьөһөгөй айыыга сүгүрүйүү сиэрин-туомун толорууттан саҕаланыа. Онтон племенной сылгылары уонна тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтин көрдөрүү-атыы тэриллиэ. Ити кэмҥэ улуустартан хамаанда тэринэн кэлбит сылгыһыттар илин былдьаһыахтара (11 улуустан 19 хамаандаҕа 76 сылгыһыт күрэхтэһэ кэлэрэ күүтүллэр). Кыайыылаахтары уонна племенной сылгы быыстапкатыгар бастаабыттары наҕараадалааһын кэнниттэн сылгыһыттар, ыалдьыттар ипподромҥа үрдүттэн үссэниэхтэрэ. Сэниэ киллэрбит дьон Федот Потапов аатынан тыйаатырга сылгыны үөрдээн иитиини салгыы хайдах сайыннарар толкуйу тобула мустуохтара. Сүгэ хоппотоҕун сүбэ кыайар.

Василий Никифоров