САХА СИРЭ. Кулун тутар 20 күнэ — ULUS.MEDIA. Быһа холоон, Саха сирин сүөһүтүн-сылгытын үстэн биирэ илин эҥээрдээҕи биэс улууска иитиллэн турар. Онон, ситэриилээх былаас үлэтин отчуоттуур мунньахтарыгар тыа хаһаайыстыбатын уонунан сылларга быһаарыллыбатах кыһалҕата өрүү сүрүн миэстэни ылара – баар көстүү.

Амма улууһун дьоно мунньахха син этиммиттэрэ-тыыммыттара буолуо эрээри, бырабыыталыстыба нэһилиэнньэҕэ отчуотун түмүгүнэн таҥыллан оҥоһуллубут боротокуолга тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар 7 эрэ туруорсууну киллэрбиттэр. Ол курдук, Чакыр нэһилиэгэр “Кэскил” ХЭУо-ҕа  120 сүөһү турар хотонун 2-с уочаратын тутууга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үп көрүллэригэр көрдөһөллөр. Соморсуҥҥа маннык ааттаах нэһилиэк кэпэрэтиибигэр 100-тэн тахса сүөһүгэ итиэннэ Бөтүҥҥэ эмиэ нэһилиэктээҕи “Бөтүҥ” кэпэрэтиипкэ уонна “Чолбон” бааһынай хаһаайыстыбаҕа субан сүөһүгэ улахан хотоннору тутууну былаанныыллар эбит.

Саха сирин элбэх сүөһүлээх улуустарын нэһилиэктэригэр барыларыгар даҕаны аныгы тутуу матырыйаалынан улахан хотоннору тутууга хамсааһын таҕыста. Ол – сөп, онуоха-маныаха диэри “төбө харчытыгар” олорор кэтэхтэр, куобах курдук, биирдэ эстиэхтэрэ турдаҕа. Өрөспүүбүлүкэ салалтата өйөөн, кэлиҥҥи сылларга нэһилиэк кыаммат, сааһырбыт эбэтэр хааһынаттан хамнастанар дьонун сүөһүтүн көрөр-иитэр потребительскай кэпэрэтииптэргэ хотон тутуутугар көмө оҥоһуллар. Ол курдук, 2020 – 2022 сылларга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн тутуу ороскуотун 90 бырыһыана толуйуллар 27 эбийиэк тутуллубутуттан 24-дэ 100-түү сүөһү турарыгар суоттаммыт хотоннор, ону таһынан 2 сайылык тутулунна.

Биллэн турар, үп-харчы элбэҕи быһаарар. “Потребительскай” хотоннор, ортотунан, 9-10 мөл. солкуобайга тутуллар буоллахтарына, “производственнайдар” киэннэрэ баһырхай соҕус. Үөһэ ыйыллар кэмҥэ производственнай кэпэрэтииптэргэ, бөдөҥ бааһынай хаһаайыстыбаларга 120 ыанньыкка анаммыт толору мэхэньисээссийэлээх 9 хотон тутуллан киирдэ. Кэлиҥҥи сылларга тутуу матырыйаалын сыаната аһара ыараабыта ахсааҥҥа оҕуста. Холобур, бүтэһик сылга Таатта Харбалааҕар эрэ 60-ча мөлүйүөҥҥэ соҕотох хотон тутулунна. Быйыл министиэристибэ 200-тэн тахса мөлүйүөнү укпутугар 98 бырыһыана судаарыстыбаттан толуйуллар үс-хас толору мэхэньисээссийэлээх хотон тутуллуон сөп.

Соморсуннар өссө “Амтан ас” потребительскай кэпэрэтиипкэ сыахтаах буойуна тутулларыгар баҕараллар эбит. Чакырга “Кэскил” ХЭУо-ны үбүнэн-харчынан чэбдигирдии боппуруоһун туруорбуттар (инники ырытыыларбар бу туһунан сиһилии быһаарбытым). Аммаҕа, эмиэ Бүлүүгэ курдук, урукку сопхуос тобоҕуттан ордон хаалбыт хас даҕаны хаһаайыстыбалаахтар. Онон, маннык кыһалҕа элбэх нэһилиэги таарыйара саарбаҕа суох.

Уус Алдан өссө судургу туруорсуулаах улуус буолла. Тыа хаһаайыстыбатыгар 6 пууну ыйбыттарыттан баһыйар өттө мэлирээссийэҕэ сыһыаннаах: Дүпсүн нэһилиэгэр “Хаачыдыма – Дүпсүн” уу ситимин тутууну сөргүтүү, Өлтөх нэһилиэгэр Бэйдиҥэҕэ быһыты бөҕөргөтүү, Түүлээх уонна Байаҕантай нэһилиэктэригэр мэлирээссийэ үлэтин ыытыы. Маны тэҥэ Тиит Арыыга уу хаайар “күөлү” тутары туруорсаллар. Чэриктэйгэ сайын Алдан өрүс уҥуор оттуур тиэхиньикэни туораталларыгар баржа ылынарга, Дүпсүҥҥэ урбаанньыт-бааһынай Д.В. Илларионов бурдук ыскылаатын туттарга былаанныыллар эбит.

Таатта улууһугар, Аммаҕа уонна Уус Алдаҥҥа тэҥнээтэххэ, икки бүк элбэх туруорсуулаахтар эрээри, боротокуол бигэргэнэ илигинэн, бүтэһиктээх быһаарыы быһыытынан ылыммаккытыгар көрдөһөбүт. “Байаҕантай” кэпэрэтиипкэ (Баайаҕа) 100 уонна “Силис” кэпэрэтиипкэ (Уус Таатта) 120 сүөһү турар саҥа хотонноругар, Чычымахха буойунаҕа сананаллар. Сайылыктары элэктэриичэстибэ уотунан хааччыйыы, Элэмэс диэн сиргэ Таатта үрэҕи туоруур күргэни тутуу, Туора Күөлгэ сүөһү уулатар күөлү дириҥэтии – эмиэ суһал быһаарыыны эрэйэр кыһалҕалар.

Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэктэригэр сылга хастыы даҕаны оскуола, уһуйаан саҥа дьиэлэрэ дэндэйэллэр гынан баран, уочараттара кэлэ иликтэр хара баһаамнар. “Тыа сирин кэлимник сайыннарыы” федеральнай бырагырааманан Уолбаҕа оскуола-сад тутуута саҕаланарын туруорсаллар. Чымынаайылар инвестбырагыраамаҕа, оттон дьохсоҕоттор А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх үбүлүөйүнэн оскуола саҥа дьиэтин бырайыага быйылгы бүддьүөккэ хапсарыгар баҕатыйаллар.

Тэрээһиннээх хаһаайыстыбалары үбүнэн-харчынан чэбдигирдэр бырагыраама быйыл үбүлэнэрэ тохтотуллан турдаҕына, “балаһыанньаҕа уларытыы киллэрэн, кэтэх уонна бааһынай хаһаайыстыбалаахтары үбүлүүргэ” диэн этии ыраас халлаантан ардах түһэрин кэтэһэр кэриэтэ иһиллэр. Ил Дархан Анал этиитигэр олоҕуран, 25-тэн элбэх ынахтаах бааһынайдар куонкуруһунан киллэриллэр буолбуттара уонна кэлиҥҥи 3 сылга элбэх хаһаайыстыба маннык өйөбүлүнэн туһанна. Этэргэ дылы, ким үлэлиир – ол аһыыр.

Оту тиэйии-таһыы ороскуотун толуйууга көмө оҥоһулларыгар көрдөһөллөр. Таатта от испииһэгэр баар. Быйылгы кыстыкка 8 432 туонна от тиэйиллиэхтээҕиттэн атын улуустартан таһыллара 477 эрэ туонна, онтон уратыта улуус мобильнай биригээдэлэрин киэнэ. Бу күннэргэ 90-ча бырыһыана тиийэн турар. Онон, окко улахан кыһалҕа суох, арай, толуйуу үбэ хойутуон сөп. Уотурбаҕа көмө көрдүүллэрэ туолбата чуолкай: эбии аһылыкка өйөбүл испииһэгэр ууттан, кураантан обургутук эмсэҕэлээбит 8 улуус киллэриллэн турар.

Мэҥэ Хаҥалас – өрөспүүбүлүкэ тыа хаһаайыстыбалаах улуустарыттан саамай улаханнара. Сирэ-уота барыларыттан кыараҕас эрээри, нэһилиэгин, тэрээһиннээх хаһаайыстыбатын, сүөһүтүн-сылгытын ахсааннарынан уонна оҥорон таһаарар бородууксуйатын кээмэйинэн бастакы сылдьар. Ол даҕаны иһин, улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын салалтата үлэһит ахсаанын суоттааһын ньымата уонна хамнас балаһыанньата саҥалыы сөргүтүллэрин туруорсара оруннаах.

Илин эҥээргэ Өлүөнэ уутун оборторон быраҕар икки ыстаансыйа үлэлиириттэн биирдэстэрэ, “Өлүөнэ – Туора Күөл” уу ситимэ, Мэҥэ сиригэр турар. Курааҥҥа хаптарар улуус Тараҕай (Табаҕа), Алтан (Өлөчөй) нэһилиэктэрин олохтоохторо улахан ситимтэн чугас сытар ходуһа сирдэри ыстаран нүөлсүтэллэрин, Төҥүлү улахан хаһаайыстыбалара “Бэдьимэ – Нал” ситимигэр турба холбонон туһаналларын көҥүллүүллэригэр көрдөһөллөр. Маны тэҥэ төҥүлүлэр уонна тараттар ити кыра ситим анньар кыамтатын улаатыннаран, Сэгэлэй күөлгэ диэри сытар ходуһалары угуттуурга этиилээхтэр. Бастакы Баатара нэһилиэгэ (Бэдьимэ) Оҕустаах быһытын саҥалыы оҥорууга бырайыактыыр-чинчийэр үлэ ыытылларыгар, оттон Хорообут нэһилиэгэ Суола үрэххэ ууну аһарар шлюз-регулятор өрөмүөнүгэр (бырайыага оҥоһуллубут) үп көрүллэрин туруорсаллар.

Балыктаахха “хаһаайыннааһын киэбиттэн тутулуга суох сүөһүлээх дьоҥҥо барытыгар аһыҥаны утары охсуһууга субсидия көрүллэригэр”, улуус уһук нэһилиэгэр, Чыамайыкыга, сылгыларын бөрө тардыбыт бааһынай хаһаайыстыбалартан “бырабыыталыстыба сурдары сонордоһууга бөртөлүөтү көтүтэр туһунан дьаһал ыларыгар” этиилэр киирбиттэр. Манна сыһыаран суруйдахха, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 1 бөрө тыыныгар 30 тыһ. солкуобайдаах субсидия көрүллүбүтэ гынан баран, билиҥҥэ диэри кыайыылаах тэрилтэ быһаарылла илигинэн, бөрөһүттэргэ үп тиксэриллэ илик буоллаҕына, Мэҥэ Хаҥалас улууһунааҕы тыа хаһаайыстыбатын салалтатын салайааччыта Иннокентий Семенов иһитиннэрэринэн, улуустан быйылгы хаарга 1 бөрөҕө 50-нуу тыһ. солкуобайы көрөннөр, 20-чэ бөрө тириитин туппуттар.

Итиэннэ, ханна даҕаны курдук, саҥа улахан хотону тутууга көмө оҥоһулларын туруорсаллар. Нөөрүктээйи нэһилиэгэр Павловскайга М. Егоров аатынан ХЭУо-ҕа 120 субаҥҥа хотон, ону тэҥэ урут үлэлии сылдьыбыт бырагырааманы сөргүтэн, бу хаһаайыстыбаҕа уонна “Тумул” кэпэрэтиипкэ сайылыктар тутуллалларын боротокуолга киллэртэрбиттэр. Өссө Нөөрүктээйи, Моорук (Суола) уонна Араҥастаах (Тарат) нэһилиэктэригэр сайылыктары элэктэриичэстибэ ситимигэр холбуурга анаан Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ Хомунаалынай хаһаайыстыба, энэргиэтикэ министиэристибэтин кытта бырагыраама уонна субсидияны биэрии бэрээдэгиноҥороллоругар этии киллэрдилэр.

Чурапчы улууһуттан эрэ күн бүгүнүгэр диэри боротокуол барылын даҕаны ыыппатылар. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко бэйэтинэн тиийэн мунньахтаабыта. Онон туруорсуулара баһаам уонна баһырхай буолан, баттаттылар дуу, батылыннылар дуу бадахтаах.

Сэрэйэн көрөн, сүрүннэрин эрэ таарыйарбар тиийэбин. Ааспыт сайын-күһүн кэлэ-кэлэ ардаан, тыа суолларын айгыраппыта нэһилиэктэргэ буолбут отчуоттуур мунньахтарга элбэхтик иһилиннэ. Онуоха кэлиҥҥи улахан ойуур уоттарыттан хахха буолан турбут от-мас суйданан, тараҕайданан, тыа тоҥо ирбитэ эмиэ эбиискэлэһэрэ эрэбил. Ол курдук, Соловьев нэһилиэгэр Даайа Амматын уонна Мырыла икки ардынааҕы, Алаҕарга уонна Бахсыга (бырайыак-симиэтэ докумуоннаахтар) суоллары тутууну туруорсаллар. Бахсы кыра эрээри, элбэх сүөһүлээх нэһилиэгинэн ааҕыллар, 18 бааһынай хаһаайыстыбалаахтар, үүт туттаралларын суоллара мөлтөҕө харгыстыыр. Бу туһунан тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов тиийэ сырыттаҕына этиннилэр.

Оттон Чакыр эҥээрдэр букатын табылыннылар. Хайахсыкка, Хадаарга, Чакырга суол тутуутун боппуруоһун күргүөмүнэн туруордулар. Көлө уонна суол хаһаайыстыбатын миниистирэ Владимир Сивцев тиийбитин туһанан, Хадаар нэһилиэгин баһылыга Афанасий Степанов туруорсуулаах суругу туттаран кэбистэ.Миниистир: “Дириҥ – Хадаар суолун тутуу 3 сыллаах былааҥҥа баар. Быйыл куонкурус биллэрдэхпитинэ, кыайбыт бэдэрээччит үлэни саҕалыан сөп”, – диэбитин олохтоохтор астыммыттарын биллэрэн, ытыс тыаһынан доҕуһуоллаатылар.

Чурапчы буолан баран, уу боппуруоһа турбатаҕына, табыллыбат. Бахсылар аһаан олорор эбэлэригэр, Тэҥкиидэҕэ, быһыт тутуллара уолдьаспытын этиннилэр. Улуус улахан нэһилиэгэр, Одьулууҥҥа, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ тахсан көрсүбүтүгэр эмиэ быһыт тутуутугар өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үп көрүллэрин туруорустулар. Таатта үрэх 2014 с. халааннаан, быһыттарын алдьаппытын нэһилиэк эр дьоно иккитэ чөлүгэр түһэрэ сатаабыттар даҕаны, сааскы халаан сыл аайы суурайан алдьатар эбит. Манна иллэрээ сыл сайыҥҥы уу ситимэ тардыллыбыта, уута суох буолан, үлэлээбэккэ сытар. “Бэйэҕит иһэр уонна сүөһүгүтүн уулатар уугут кыһалҕатын быһаарыахпыт”, – диэтэ Андрей Тарасенко. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин мэлирээссийэҕэ уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйыыга салалтатын салайааччыта Дмитрий Махаров быйыл үлэни саҕалыырга эрэннэрдэ.

Кытаанахха эмиэ ыраас иһэр уу кыһалҕата быһаарыллыах, кыра нэһилиэктэр сайдыыларын бырагыраамата оҥоһуллуох кэриҥнээҕин этиннилэр. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко Чурапчы сэлиэнньэтигэр “Айылҕа уута” скважинаҕа уонна “Чурапчы” ТХПК-гэр сылдьан, үлэни-хамнаһы билистэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥ үлэлээх кэпэрэтиип салалтата “Олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарар сир туһунан” сокуон барылыгар Чурапчы улууһун киллэрэргэ туруоруста. Мэҥэ Хаҥалас, Нам, Куорунай киирэн сылдьаллар. Чурапчы тоҕо суох буолуохтааҕый?

Василий Никифоров