САХА СИРЭ. Кулун тутар 14 күнэ — ULUS.MEDIA. Быйыл кыһын уһуннук күүскэ тымныйан, муус аһара халыҥаабыта уонна хаар олус өлгөмнүк түспүтэ сааскы халааҥҥа хайдах сабыдыаллыахтарай? Саха сиригэр аата-ахсаана биллибэт үгүс өрүстэр, үрэхтэр, үрүйэлэр (холбоон 1 мөл. 527,6 тыһ. км усталаах 700 тыһ. тахса) сүүрдэллэр. Сорох уулаах саас улахан өрүстэр, үрэхтэр хааларыттан тахсан, нэһилиэнньэлээх пууннары ылаллар. Сотору кэлээри турар сааскы халааны хайдах аһарыахпыт туһунан Өлүөнэ өрүс тардыытын ууга салалтатын салайааччыта Петр Аргуновтан туоһуластым.

– Сааскы балысхан халаан Өлүөнэ, Халыма, Алдан, Бүлүү, Амма курдук улахан өрүстэргэ муус харыытыттан тутулуктаах буоллаҕына, кыра үрэхтэргэ уонна үрүйэлэргэ күһүн атырдьах уонна балаҕан ыйдарыгар уһуннук, өлгөмнүк ардыырын итиэннэ кыһын нуорманы таһынан хаардыырын кытта ситимниибит, – диир Петр Михайлович. – Күһүн сир ардах уутун иһэн-иҥэринэн тоҥоро саас үрэхтэр-үрүйэлэр ууларын сүүрдэллэригэр улахан суолталаах. Холобур, ааспыт күһүн атырдьах уонна балаҕан ыйдарыгар өрөспүүбүлүкэ үгүс өттүгэр ардаабыта, ол иһигэр Мииринэй, Кэбээйи, Үөһээ Дьааҥы уонна Булуҥ улуустарыгар сир-уот аһара ууланан, тотон-ханан тоҥмута.

Иккис сүрүн фактор – күһүн муус нуорматтан үөһэ таһымҥа турара, хам ылара. Ол кыһын муус аһара халыҥаан, саас харыы тахсарыгар тириэрдэр. Муус туруута төһөнөн үрдүк таһымҥа саҕаланар даҕаны, соччонон мууһа элбэх буолар. Өлүөнэ устатын тухары муус нуорматтан 2 миэтэрэҕэ диэри үрдүк таһымҥа турбута. Алдан орто сүүрүгэр, Амма алын сүүрүгэр, Бүлүү уонна Дьааҥы өрүстэргэ муус туруутун таһыма нуорматтан 1 миэтэрэҕэ диэри үрдүк.

Кулун тутар 10 күнүнээҕи (уон күҥҥэ биирдэ кээмэй ылыллар) туругунан, муус халыҥа Өлүөнэ өрүскэ Өлүөхүмэ куорат аннынан, Бүлүү өрүскэ Сунтаар – Бүлүү куорат учаастагар, Дьааҥы өрүскэ Верхоянскай куорат аннынан уонна Халыма өрүскэ Зырянка – Орто Халыма куорат учаастагар нуорманы аһарар. Мууспут муус устар ортотугар диэри тоҥон халыҥыы турар оҥоһуулаах.

– Сатахха, хаарбыт эмиэ сэллээбэккэ, кэлэн түһэ турууһу…

– Үөһэ ыйыллар кэмҥэ хаар халыҥын кээмэйдээһин түмүгэ көрдөрөрүнэн, Саха сирин киин өттүгэр сөҥүү Уус Алдан, Чурапчы, Таатта улуустарыгар, Дьокуускай куоракка олус өлгөмнүк түстэ. Өлүөнэ үөһээ сүүрүгэр Ленскэй уонна Өлүөхүмэ оройуоннарыгар Маачаҕа диэри, Өлүөнэ аллараа сүүрүгэр уонна Дьааҥыга, Алдан үөһээ тардыыларыгар хаар халыҥа бэлиэтэннэ. Нерюнгри оройуонугар сөҕүмэрдээх хаар мунньулунна. Өрөспүүбүлүкэ хотугулуу-арҕаа оройуоннарыгар эмиэ нуорманы куоһарар. Арай, Халыма умнаһыгар нуормаҕа чугасаһар хаар түстэ.

– Петр Михайлович, быйыл өрүстэрбит хаһан хайдах эстэллэрин  сабаҕалыыгыт?

– Гидромет сулууспатын Саха сиринээҕи салаата билгэлииринэн, өрүстэр элбэх сыллааҕы орто болдьох кэмигэр уонна арыый эрдэлээн хамсыахтара. Ол эрээри, харыы тахсыа суоҕа диэн ким даҕаны мэктиэлээбэт. Өлүөнэ өрүскэ үөһэттэн саҕалаан Ленскэйгэ, Өлүөхүмэҕэ, Хаҥаласка, Дьокуускайга, Намҥа, Кэбээйигэ харыы үөскүүрэ сабаҕаланар. Алдан өрүскэ Уус Маайа уонна Томпо оройуоннарын, Амма өрүскэ Амма уонна Таатта улуустарын, Халыма өрүскэ Орто Халыма улууһун сирдэригэр-уоттарыгар харыан-харгытыан сөп.

Саха сирин үрэхтэригэр, чуолаан илин эҥээрдээҕи улуустарга уу таһыма муҥутаан нуормаҕа тиийиэ уонна элбэх сыллаах орто көрдөрүүттэн үрдүк буолуо. Биһиги управлениебыт толорбут анаалыһыгар олоҕурдахха, илин эҥээрдээҕи улуустарга сааскы халааҥҥа сабыдыаллыыр гидрометеорологическай фактордар (күһүҥҥү сөҥүү, сир сиигэ, хаар халыҥа) 2007 уонна 2008 сыллардааҕы дааннайдарга чугастар. Ол сылларга Таатта, Чурапчы уонна Куорунай улуустарын нэһилиэнньэлээх пууннарын халаан уута ылбыта.

Үөһэ эппит дааннайдарбар сигэннэххэ, саас халлааммыт эмискэччи биирдэ ириэрдэҕинэ – Саха сирин киин өттүгэр үрэхтэргэ халаан уута уустуктук ааһарын, уу таһыма кутталлаах бэлиэни таһымнаан, нэһилиэнньэлээх пууннар намтал сирдэрин ыларын сабаҕалыахха сөп.

– Дьэ итиэннэ, үгэс курдук, сааскы халааҥҥа бэлэмнэнии үлэтэ саҕаланнаҕа?

– Халаан содулун мөлтөтөр, туоратар туһуттан 10-тан тахса сыллааҕыттан мууһу кэбирэтии дьаһала ыытыллар. Маннык үлэ көдьүүстээҕин көрдөрдө. Харыы тахсыан сөптөөх сиригэр муус хамныан иннинэ мууһу кэбирэттэххэ, этэҥҥэ аһарар. Өлүөнэ өрүс тардыытын ууга салалтата өрөспүүбүлүкэ өрүстэригэр сааскы халаантан сэрэтэр дьаһаллары тэрийэн ыытыыны сүрүннүүр, ол иһигэр мууһу кэбирэтии дьаһалларыгар федеральнай бүддьүөттэн кэлбит үп туттуллуутун хонтуруоллуур. Быйыл федеральнай бүддьүөттэн мууһу кэбирэтиигэ 44,9 мөл. солкуобай көрүлүннэ, ол былырыыҥҥыттан 21,45 %-нан элбэх.

“Центррегионводхоз” тэрилтэ филиала “Ленарегионводхоз” Өлүөнэ уонна Халыма өрүстэргэ харыы үөскүүр кутталлаах 46 учаастакка мууһу кэбирэтэр үлэни ыытыа, ол иһигэр 39 учаастакка 486 гектарга мууһу хараардыа, 7 учаастакка 41 км усталаах мууһу эрбиэ. Алдан, Амма, Нүүйэ, Токко өрүстэргэ Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ федеральнай бүддьүөттэн кэлэр субвенция суотугар үлэни ыытыа: 9 оройуоҥҥа харыы тахсыан сөптөөх 33 учаастакка 213 гектардаах сири хабан, мууһу кэбирэтиэхтэрэ.

Мууһу кэбирэтии үлэтэ муус устар саҥатыгар саҕаланыа уонна киин улуустарга муус устар 25 күнүгэр түмүктэниэ. Оттон хотугу улуустарга ыам ыйын 5-гэр диэри бүтэриэхтэрэ.

Василий Никифоров