Ксенофонтовтар раритеттарын быыстапката чинчийээччи хараҕынан

Покровскайга кыраайы үөрэтэр түмэлгэ кулун тутар 17-гэр диэри олунньуга арыллыбыт «Раритеты семьи Ксенофонтовых» быыстапка үлэлии турар. Бу улахан учуонай, общественнай диэйэтэл Гавриил Ксенофонтов төрөөбүтэ 135 сылын чэрчитинэн улууска бастакынан ыытыллар тэрээһин.

Тиит Арыыттан төрүттээх саха чулуу, прогрессивнай өйдөөх-санаалаах дьонун Ксенофонтовтар дьиэ кэргэн олохторун, ыарахан дьылҕаларын, малларын-салларын, таҥастарын-саптарын көрдөрөр быыстапка элбэх дьон болҕомтотун тарта. Мин, дьиҥинэн, бу туһунан син сүүрбэттэн тахса сыл устата билсэн кэлбит киһи, быйылгы быыстапка экспонаттарыттан сөхтүм. Ол, дьэ, тоҕо диэххит, баҕар, бу раритеттар — ааспыт кэминээҕи олох туоһулара буоллаҕа дии саныа, көннөрү көрөн ааһааччы. Ол эрээри оччотооҕу кэми санаан ааһыаҕыҥ, үгүс дьон быстар дьадаҥы аҥардаах, күннээҕи кыһалҕанан олорор олоҕун — күннэтэ хардаҕас мас кыһалҕатыгар киллэрэр көмүлүөк оһохтоох, сүөһү ииттэн, булдунан дьарыктанан, төрөөбүт түөлбэтиттэн тэйэ сылдьыбатах дьоммутун уонна… бу баай ыал ураты олоҕун таһымын.

Отуттан тахса сыллааҕыта мин Чкаловка 100 сааһын аһары олорбут кырдьаҕас Захаров Миитэрээһи өссө тыыннааҕар көрсөн интервью ыла сылдьыбыттааҕым. Оччолорго кини бу Ксенофонтовтар улаханнык ырытылла, соччо биһирэнэ, уолаттарын үтүө аата төннөрүллэн даҕаны аанньа аатыра-сураҕыра да илик кэмнэригэр. Кырдьаҕас уон оҕолоох сопхуос тутаах үлэһиттэрэ механизатор Василий уонна ыанньыксыт Мотрена Павловтарга олорор этэ. Онно кэпсэтиибит Ксенофонтовтарга иэҕиллэн ылбыттааҕа. Бу ыалга үлэлии сылдьыбыт үһүгүн дуу диэммин бэтэрээммин өһүргэтэ сыспыттаахпын. Үлэһиттэрин атаҕастаабат, үлэҕин сөбүгэр төлөһөр, дьонун туһугар кыһамньылаах хаһаайын этэ диэн буолта.

Баһылай Микииппэрэбис өйүнэн, сиэринэн-майгытынан кыаҕырбыт киһи этэ диэбитэ кырдьаҕас, сөҕө-махтайа. Оннук сыһыы хотойорунан сылгылааҕын, алаас муҥунан сүөһүлээҕин да аанньа билбэппин, тутуу маһын кэртэрэн Дьокуускайга уһааран киллэрэн, Алдан диэки бэдэрээттэһэн ас-үөл тиэйтэрэн кыаҕыран испитэ. Дьэ ону эмиэ сатыахха наада эбээт. Уолаттарын соҕуруу дойдуларынан үөрэттэрбитэ сыттаҕа дии диэбитэ.

Онтон cоторутааҕыта телевидениенэн биэриигэ биир дьиктини истибиттээҕим. Ксенофонтов Баһылай бу баай кыыһын Кэтириинэни Кирииллэптэртэн хайдах гынан кэргэн ылбытын — баайым бу өйбөр диэн төбөтүн ыйбыт уонна харыбар диэбит курдук илиитин нэлэтэн көрдөрбүт диэн кэпсээн баарын, онто төһөтө чахчытын бигэргэппит суох даҕаны, Эркээни баайа кыахтааҕын билэн кыыһын ыһыктыбыт буолуохтаах диэни эппитин… Кырдьык даҕаны баары ситэри хаҥаттаҕа, өйүнэн уонна туруу үлэһитинэн, кэскиллээҕи ыраланан. Ксенофонтовтар кыахтаахтык олорбуттарын бу ордон хаалбыт маллара-саллара билигин кэпсиир. Биллэн турар, сорҕото эрэ дьонугар-сэргэтигэр тиийбитэ хааллаҕа, судаарыстыба туордаан ылбыта күүдэн буолан көттөҕө, Дьокуускайга 17 дьиэлээҕэ, 3 даачалааҕа үһү, биирэ да саатар ыччаттарыгар тиксибэтэҕэ….

Дьэ туох көрдөрүүгэ турбутун кэлэн билсиэххитин син. Мин аҕыйах экспонат туһунан кыраайы үөрэтээччи Прокопий Ноговицын биһиги, түмэл доҕотторун, батсаап бөлөҕөр сырдаппытыттан кылгатан билиһиннэриэхпин баҕардым.

Дьикти былыргы чаһы

Бу чаһы өр сылларга Кытыл Дьураҕа чугас ыалларым Семеновтар дьиэлэригэр истиэнэҕэ ыйанан турбутун көрөрүм. «Хаампат» буолбут этэ даҕаны… Кыыстара Акулина Афанасьевна бу дойдуттан Өктөмҥө көһөрүгэр кыһалҕаттан 2010 сыллаахха Чкаловка Ксенофонтовтар дьиэ кэргэттэрин түмэлэ тэриллэригэр атын малларын кытары, ол иһигэр секретер-туумбаны, элбэх быыкайкаан дьааһыктардаах сиэдэрэй шкатулканы о.д.а. биэрбитэ.

Бу чаһыбыт ханна оҥоһуллубутун, хантан бачча ыраах дэриэбинэҕэ аҕалыллыбытын дьэ Прокопий Ноговицын, үгэһинэн билиэн-көрүөн баҕата баһыйан, ирдэһэ охсон быһаарда, биллэр маастардар атылыы оҥоһуктарын хаартыскаларын көрдөрөн сөхтө-махтайда. 1920 сыллаахха Василий Никифорович Ксенофонтов, былаас уларыйыыта, сорох малларын аймахтарынан түҥэтэлээбитэ биллэр. Кини Дьэкэмдэҕэ кэргэн тахсан олорор балтытыгар Евдокияҕа, күтүөтүгэр Сэмэн Семеновка (Бээтэйгэ) икки тирии таҥастаах сундууктарга уган илдьэн биэрбит, ол иһигэр бу чаһыны. Чкалов түмэлин тэрийсибит бибилэтиэкэр Раиса Степанова, ону сэргэ дьүөгэм Акулина Семенова кэпсииринэн бу чаһы хойукка дыли үлэлиир эбит. Прокопий Ноговицын хас даҕаны майгыннаһар чаһылар хаартыскаларын ыыппыта, бары биир французскай фирма оҥоһуктара эбит диэн дакаастаата. Истиэнэҕэ ыйанар бу чаһы Gustav Becker диэн (Силезия) брендэ буолбута эбит, 1900-1905 сылларга оҥоһуллубут буолуон сөбүн кыраайы үөрэтээччибит бэлиэтиир. Киһи кэрэхсиэҕэ диэн өссө циферблатыгар «PARIS» диэн суруктааҕа көстөрүн ыйар, Густав Беккер оҥоһуктара олус тупсаҕайдарын этэр. Маятниктара «R=A» ( өссө R дуу, K дуу эбэтэр В дуу, чуолкайа суох диир). Хайдахтаах ыраах сиртэн бу чаһы биһиги дойдубутугар XIX-с үйэ саҥатыгар кэлбитий, санаан көрүҥ…

Аны иһити-хомуоһу, киэргэллэри көрүөҕүҥ…

Эмиэ дьикти. Ксенофонтовтар түмэллэригэр биир дойдулаахтарыттан бэлэх бэриллибит, ону сэргэ сорҕото дьиэттэн уларсыкка көрдөрүүгэ турбут үрүҥ көмүстэн, фарфортан сиэдэрэй иһиттэри, Прокопий Ноговицын эмиэ быһаарарга холонно. Таарыччы эттэххэ, кини «Эллэйээдэ» үөрэнээччилэр экспедицияларын салайар буолан, чуолаан фарфор иһиттэр тоороххойдорун экспедицияларга сылдьан өтөхтөртөн булан өрүү хантан манна кэлбиттэрин чинчийэр үгэстээҕинэн, бу дьыалаҕа балачча улахан уопуттаах. Кыраҕы харахтаах мындыр кыраайы үөрэтээччи араас түмэллэргэ сылдьан экспонаттары сэргии, ханна оҥоһуллубуттарын кытары ырыта көрөөччү.

Ол курдук, холобур, көмүс киэргэллэр ханнык фирмаларга оҥоһуллан Саха сиригэр кэлбиттэрин чинчийэр үгэстээҕинэн Абый улууһугар түмэлгэ сылдьан собуот килиэймэлээх ытарҕалары көрбүтүн кэпсээтэ. Саха дьахталлара олохтоох эрэ көмүс маастардарын оҥоһуктарынан муҥурдамматтара биллэрэ. Сахалар маннык ытарҕа-лары «түгэхтээх ытарҕа» дииллэрин этэр. Фирмалар оҥоһуктара килиэймэлээхтэр (килиэймэни оҥорууга суруллубатах бэрээдэк баар эбит, киһи инициалын түһэриигэ — дьахталларга, эр дьоҥҥо туспа. Бу туһунан баҕар кэлин билиһиннэриэхпитин син. Холобур, 84, 88 боруобалаах үрүҥ көмүстэн Мария Васильевна Семенова (килиэймэҕэ «МС» диэн суруллар ааттаах) үрүҥ көмүс оҥоһуктар маастардара үлэлии сылдьыбытын чинчийэн билбит. Бу фирманы кини аҕата Василий Семенович Семенов 1852 сылларга тэрийбитин, 1896 сылтан 1917 сылга диэри үлэлии сылдьыбыттарын, манна 100-чэкэ үлэһит баар этин, 84 боруобалаах үрүҥ көмүһү эмаль бүрүөһүннээн кытары оҥоро сылдьыбыттарын манан сибээстээн таарыччы билиһиннэрдэ.

Онон бу биһиги түмэлбитигэр көрдөрүүгэ турбут Павловтартан үрүҥ көмүс сиэдэрэй саахарынньысса уонна чаанньык, Ксенофонтовтар сиэннэрэ Зоя Ивановна Ксенофонтова биэрбит үрүҥ көмүс «ЕВК» диэн суруктаах чаайынай ньуоската, Клавдия Семенова бэлэхтээбит фарфор миин кутар иһитэ о.д.а., эмиэ туспа историялаахтара көстөр. Маннык иһиттэр олус кыахтаах Саха сирин ыалларыгар эрэ баар буола сылдьыбыттар. Холобур, бу 84 боруобалаах үрүҥ көмүстэн иһиттэр «Кокошниктаах кыыс төбөтө» ойуулаах «МС» килиэймэлэрэ, 1909 сыллаахха оҥоһуллубуттарын туоһулууллар.

Хаһыаппыт иэнэ кыратынан, мин бу сырыыга олохтоох кыраайы үөрэтээччи Прокопий Ноговицын «Ксенофонтовтар дьиэ кэргэттэрин раритеттара» быыстапкаттан экспонаттары чинчийиилэриттэн быһаарыыларын сырдатыыбын тохтото түһэргэ күһэллэбин. Кэлин аны таарыччы таҥас-сап, ыал аҕа баһылыгын курун эҥин туһунан билиһиннэриэҕим. Салгыы бу Мария Васильева видеотын көрүҥ:

Людмила АММОСОВА, Газета «Хаҥалас»


Читайте нас в:

Ксенофонтовтар раритеттарын быыстапката чинчийээччи хараҕынан

Покровскайга кыраайы үөрэтэр түмэлгэ кулун тутар 17-гэр диэри олунньуга арыллыбыт «Раритеты семьи Ксенофонтовых» быыстапка үлэлии турар. Бу улахан учуонай, общественнай диэйэтэл Гавриил Ксенофонтов төрөөбүтэ 135 сылын чэрчитинэн улууска бастакынан ыытыллар тэрээһин.

Тиит Арыыттан төрүттээх саха чулуу, прогрессивнай өйдөөх-санаалаах дьонун Ксенофонтовтар дьиэ кэргэн олохторун, ыарахан дьылҕаларын, малларын-салларын, таҥастарын-саптарын көрдөрөр быыстапка элбэх дьон болҕомтотун тарта. Мин, дьиҥинэн, бу туһунан син сүүрбэттэн тахса сыл устата билсэн кэлбит киһи, быйылгы быыстапка экспонаттарыттан сөхтүм. Ол, дьэ, тоҕо диэххит, баҕар, бу раритеттар — ааспыт кэминээҕи олох туоһулара буоллаҕа дии саныа, көннөрү көрөн ааһааччы. Ол эрээри оччотооҕу кэми санаан ааһыаҕыҥ, үгүс дьон быстар дьадаҥы аҥардаах, күннээҕи кыһалҕанан олорор олоҕун — күннэтэ хардаҕас мас кыһалҕатыгар киллэрэр көмүлүөк оһохтоох, сүөһү ииттэн, булдунан дьарыктанан, төрөөбүт түөлбэтиттэн тэйэ сылдьыбатах дьоммутун уонна… бу баай ыал ураты олоҕун таһымын.

Отуттан тахса сыллааҕыта мин Чкаловка 100 сааһын аһары олорбут кырдьаҕас Захаров Миитэрээһи өссө тыыннааҕар көрсөн интервью ыла сылдьыбыттааҕым. Оччолорго кини бу Ксенофонтовтар улаханнык ырытылла, соччо биһирэнэ, уолаттарын үтүө аата төннөрүллэн даҕаны аанньа аатыра-сураҕыра да илик кэмнэригэр. Кырдьаҕас уон оҕолоох сопхуос тутаах үлэһиттэрэ механизатор Василий уонна ыанньыксыт Мотрена Павловтарга олорор этэ. Онно кэпсэтиибит Ксенофонтовтарга иэҕиллэн ылбыттааҕа. Бу ыалга үлэлии сылдьыбыт үһүгүн дуу диэммин бэтэрээммин өһүргэтэ сыспыттаахпын. Үлэһиттэрин атаҕастаабат, үлэҕин сөбүгэр төлөһөр, дьонун туһугар кыһамньылаах хаһаайын этэ диэн буолта.

Баһылай Микииппэрэбис өйүнэн, сиэринэн-майгытынан кыаҕырбыт киһи этэ диэбитэ кырдьаҕас, сөҕө-махтайа. Оннук сыһыы хотойорунан сылгылааҕын, алаас муҥунан сүөһүлээҕин да аанньа билбэппин, тутуу маһын кэртэрэн Дьокуускайга уһааран киллэрэн, Алдан диэки бэдэрээттэһэн ас-үөл тиэйтэрэн кыаҕыран испитэ. Дьэ ону эмиэ сатыахха наада эбээт. Уолаттарын соҕуруу дойдуларынан үөрэттэрбитэ сыттаҕа дии диэбитэ.

Онтон cоторутааҕыта телевидениенэн биэриигэ биир дьиктини истибиттээҕим. Ксенофонтов Баһылай бу баай кыыһын Кэтириинэни Кирииллэптэртэн хайдах гынан кэргэн ылбытын — баайым бу өйбөр диэн төбөтүн ыйбыт уонна харыбар диэбит курдук илиитин нэлэтэн көрдөрбүт диэн кэпсээн баарын, онто төһөтө чахчытын бигэргэппит суох даҕаны, Эркээни баайа кыахтааҕын билэн кыыһын ыһыктыбыт буолуохтаах диэни эппитин… Кырдьык даҕаны баары ситэри хаҥаттаҕа, өйүнэн уонна туруу үлэһитинэн, кэскиллээҕи ыраланан. Ксенофонтовтар кыахтаахтык олорбуттарын бу ордон хаалбыт маллара-саллара билигин кэпсиир. Биллэн турар, сорҕото эрэ дьонугар-сэргэтигэр тиийбитэ хааллаҕа, судаарыстыба туордаан ылбыта күүдэн буолан көттөҕө, Дьокуускайга 17 дьиэлээҕэ, 3 даачалааҕа үһү, биирэ да саатар ыччаттарыгар тиксибэтэҕэ….

Дьэ туох көрдөрүүгэ турбутун кэлэн билсиэххитин син. Мин аҕыйах экспонат туһунан кыраайы үөрэтээччи Прокопий Ноговицын биһиги, түмэл доҕотторун, батсаап бөлөҕөр сырдаппытыттан кылгатан билиһиннэриэхпин баҕардым.

Дьикти былыргы чаһы

Бу чаһы өр сылларга Кытыл Дьураҕа чугас ыалларым Семеновтар дьиэлэригэр истиэнэҕэ ыйанан турбутун көрөрүм. «Хаампат» буолбут этэ даҕаны… Кыыстара Акулина Афанасьевна бу дойдуттан Өктөмҥө көһөрүгэр кыһалҕаттан 2010 сыллаахха Чкаловка Ксенофонтовтар дьиэ кэргэттэрин түмэлэ тэриллэригэр атын малларын кытары, ол иһигэр секретер-туумбаны, элбэх быыкайкаан дьааһыктардаах сиэдэрэй шкатулканы о.д.а. биэрбитэ.

Бу чаһыбыт ханна оҥоһуллубутун, хантан бачча ыраах дэриэбинэҕэ аҕалыллыбытын дьэ Прокопий Ноговицын, үгэһинэн билиэн-көрүөн баҕата баһыйан, ирдэһэ охсон быһаарда, биллэр маастардар атылыы оҥоһуктарын хаартыскаларын көрдөрөн сөхтө-махтайда. 1920 сыллаахха Василий Никифорович Ксенофонтов, былаас уларыйыыта, сорох малларын аймахтарынан түҥэтэлээбитэ биллэр. Кини Дьэкэмдэҕэ кэргэн тахсан олорор балтытыгар Евдокияҕа, күтүөтүгэр Сэмэн Семеновка (Бээтэйгэ) икки тирии таҥастаах сундууктарга уган илдьэн биэрбит, ол иһигэр бу чаһыны. Чкалов түмэлин тэрийсибит бибилэтиэкэр Раиса Степанова, ону сэргэ дьүөгэм Акулина Семенова кэпсииринэн бу чаһы хойукка дыли үлэлиир эбит. Прокопий Ноговицын хас даҕаны майгыннаһар чаһылар хаартыскаларын ыыппыта, бары биир французскай фирма оҥоһуктара эбит диэн дакаастаата. Истиэнэҕэ ыйанар бу чаһы Gustav Becker диэн (Силезия) брендэ буолбута эбит, 1900-1905 сылларга оҥоһуллубут буолуон сөбүн кыраайы үөрэтээччибит бэлиэтиир. Киһи кэрэхсиэҕэ диэн өссө циферблатыгар «PARIS» диэн суруктааҕа көстөрүн ыйар, Густав Беккер оҥоһуктара олус тупсаҕайдарын этэр. Маятниктара «R=A» ( өссө R дуу, K дуу эбэтэр В дуу, чуолкайа суох диир). Хайдахтаах ыраах сиртэн бу чаһы биһиги дойдубутугар XIX-с үйэ саҥатыгар кэлбитий, санаан көрүҥ…

Аны иһити-хомуоһу, киэргэллэри көрүөҕүҥ…

Эмиэ дьикти. Ксенофонтовтар түмэллэригэр биир дойдулаахтарыттан бэлэх бэриллибит, ону сэргэ сорҕото дьиэттэн уларсыкка көрдөрүүгэ турбут үрүҥ көмүстэн, фарфортан сиэдэрэй иһиттэри, Прокопий Ноговицын эмиэ быһаарарга холонно. Таарыччы эттэххэ, кини «Эллэйээдэ» үөрэнээччилэр экспедицияларын салайар буолан, чуолаан фарфор иһиттэр тоороххойдорун экспедицияларга сылдьан өтөхтөртөн булан өрүү хантан манна кэлбиттэрин чинчийэр үгэстээҕинэн, бу дьыалаҕа балачча улахан уопуттаах. Кыраҕы харахтаах мындыр кыраайы үөрэтээччи араас түмэллэргэ сылдьан экспонаттары сэргии, ханна оҥоһуллубуттарын кытары ырыта көрөөччү.

Ол курдук, холобур, көмүс киэргэллэр ханнык фирмаларга оҥоһуллан Саха сиригэр кэлбиттэрин чинчийэр үгэстээҕинэн Абый улууһугар түмэлгэ сылдьан собуот килиэймэлээх ытарҕалары көрбүтүн кэпсээтэ. Саха дьахталлара олохтоох эрэ көмүс маастардарын оҥоһуктарынан муҥурдамматтара биллэрэ. Сахалар маннык ытарҕа-лары «түгэхтээх ытарҕа» дииллэрин этэр. Фирмалар оҥоһуктара килиэймэлээхтэр (килиэймэни оҥорууга суруллубатах бэрээдэк баар эбит, киһи инициалын түһэриигэ — дьахталларга, эр дьоҥҥо туспа. Бу туһунан баҕар кэлин билиһиннэриэхпитин син. Холобур, 84, 88 боруобалаах үрүҥ көмүстэн Мария Васильевна Семенова (килиэймэҕэ «МС» диэн суруллар ааттаах) үрүҥ көмүс оҥоһуктар маастардара үлэлии сылдьыбытын чинчийэн билбит. Бу фирманы кини аҕата Василий Семенович Семенов 1852 сылларга тэрийбитин, 1896 сылтан 1917 сылга диэри үлэлии сылдьыбыттарын, манна 100-чэкэ үлэһит баар этин, 84 боруобалаах үрүҥ көмүһү эмаль бүрүөһүннээн кытары оҥоро сылдьыбыттарын манан сибээстээн таарыччы билиһиннэрдэ.

Онон бу биһиги түмэлбитигэр көрдөрүүгэ турбут Павловтартан үрүҥ көмүс сиэдэрэй саахарынньысса уонна чаанньык, Ксенофонтовтар сиэннэрэ Зоя Ивановна Ксенофонтова биэрбит үрүҥ көмүс «ЕВК» диэн суруктаах чаайынай ньуоската, Клавдия Семенова бэлэхтээбит фарфор миин кутар иһитэ о.д.а., эмиэ туспа историялаахтара көстөр. Маннык иһиттэр олус кыахтаах Саха сирин ыалларыгар эрэ баар буола сылдьыбыттар. Холобур, бу 84 боруобалаах үрүҥ көмүстэн иһиттэр «Кокошниктаах кыыс төбөтө» ойуулаах «МС» килиэймэлэрэ, 1909 сыллаахха оҥоһуллубуттарын туоһулууллар.

Хаһыаппыт иэнэ кыратынан, мин бу сырыыга олохтоох кыраайы үөрэтээччи Прокопий Ноговицын «Ксенофонтовтар дьиэ кэргэттэрин раритеттара» быыстапкаттан экспонаттары чинчийиилэриттэн быһаарыыларын сырдатыыбын тохтото түһэргэ күһэллэбин. Кэлин аны таарыччы таҥас-сап, ыал аҕа баһылыгын курун эҥин туһунан билиһиннэриэҕим. Салгыы бу Мария Васильева видеотын көрүҥ:

Людмила АММОСОВА, Газета «Хаҥалас»



Читайте дальше

Юмор ЧП Спорт СВО Отдых Обо всём Мир Культ