Бырабыыталыстыба отчуота: Намҥа күөллэрэ уолаллар, оттон Кэбээйигэ, Куорунайга ууну түһэрэргэ туруорсаллар

САХА СИРЭ. КУЛУН ТУТАР 9 КҮНЭ — ULUS.MEDIA. Саха Өрөспүүбүлүкэтин ситэриилээх былааһын 2022 сыллааҕы үлэтин отчуоттуур мунньаҕа чугас-ыраах улуустар нэһилиэктэрин барыларын хабан, ый устата салҕанан барда уонна бу күннэргэ Дьокуускай куоратынан түмүктэннэ. Хамсык дьаҥын хааччахтыыр дьаһалларынан сиэттэрэн икки сыллаах тохтобул кэнниттэн ыытыллыбыт сирэй көрсөн, атах тэпсэн олорон кэпсэтиигэ тыа сирин дьоно-сэргэтэ ахтыбычча көхтөөхтүк кытынна.

Ил Дархан Айсен Николаев бырабыыталыстыба нэһилиэнньэ иннигэр отчуоттуур көрсүһүүлэригэр дьон этиммит кыһалҕата, хас биирдии туруорсуу болҕомтоҕо ылыллан, суһаллык быһаарыллыахтааҕын ирдиирэ сөп. Кырдьык, кыһалҕалаах – кыһыл тыллаах, эрэйдээх – этигэс эбэтэр ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр. Тойоттор-хотуттар бэйэлэринэн кэлэн биэрбиттэрин туһанан, аһаҕас кэпсэтиигэ сылы (бу сырыыга – бүтүн үс!) быһа хаайтарбыт-тууйуллубут тыыҥҥын таһаарбатаххына, аны хаһан?..

Урут маннык отчуоттуур мунньахтары көтүппэккэ сылдьыспыт буоламмын, “ноо”-лордооҕун билэбин. Кулууп дьиэ инники олбохторугар бастакынан кэлэн олорбутнэһилиэк ытык кырдьаҕастара чаас аҥаардыыта куолулаатахтарына, чопчу нэһилиэккэ быһыллыбыт чаас баранан, көлүөһэ үрдүгэр түһэн, салгыы атын сиргэ көтүтүллээччи. Быйыл хас даҕаны бөлөх салайааччыта эдэрдэр саҥалара иһиллэр буолбутун бэлиэтээтилэр. Аны биригээдэҕэ кимнээх кэлэллэринэнтыа дьоно сыана быһар үгэстээхтэр. Тэрийээччилэр хайа нэһилиэк ордук туохха кыһалҕалааҕынан аттаран, миниистири эбэтэр кини солбуйааччыларыныыта сатааччылар. Биир миниистири хас гыныаххыный? Отдел начаалынньыга эбэтэр солбуйааччыта тиийдэҕинэ, өссө мыыналлар, астымматтар. Ол гынан баран, этиллибит санаа, туруорсуллубут кыһалҕа сурукка тиһиллэн, боротокуолга син биир киирэр.

Кыымаайы курдук элбэх кыһалҕаттан мин, тыа хаһаайыстыбатыгар идэтийбит суруналыыс буоларбынан, ырытыыбар чопчу онно сыһыаннааҕы эрэ киллэрдим. Маныаха улуустар Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр туһаайбыт боппуруостардаах боротокуолларынан, оттон боротокуол бигэргэнэ илик түбэлтэтигэр улуустардааҕы хаһыаттарга үлэлиир биир идэлээхтэрим суруйууларынан сирдэттим. Оннооҕор биир улуус иһигэр баар нэһилиэктэр сирдэрэ-уоттара уратылаһарынан, улуустары олорор түбэлэринэн, кыһалҕаларынан көрөн бөлөхтөөн биэрэбин. Маҥнай Өлүөнэ өрүс сүнньүгэр сытар уонна киин куораттан чугас Хаҥалас, Нам, Куорунай, Кэбээйи улуустарыттан саҕалыым.

Саха сирин сүөһүлээх-сылгылаах бары нэһилиэктэригэртурар сытыы кыһалҕа – ходуһаны өртөөһүн. Биллэрин курдук, 2020 сыл балаҕан ыйын 20 күнүгэр тахсыбыт уот куттала суох буолуутун быраабылата сири өртүүрү кытаанахтык бобор. Дьиҥэр, хааччахтааһын киирбитэ ыраатта. Сыл аайы хастыы даҕаны дьыала көбүтүллэн, тыа сирин олохтоохторо үлүгэрдээх ыстараабы төлүүллэр.  Өлүөнэ эбэ арыытыгар эбэтэр кытылыгар ходуһалаах дьон сааскы (сорох нэһилиэктэргэ күһүҥҥүнү эмиэ) өртөөһүнү көҥүллүүргэ туруорсаллара баа буолбатах. Бөлөхтөргө сылдьыспыт салайааччылар “бэйэҕит биригээдэ тэринэн, уоту умуруорар анал тэриллээх буоллаххытына, кэтээн туран өртүөххүтүн син” диэн сүбэлииллэр эбит. Ол төһө сөптөөҕүй дуу, сөтөгөйүй дуу?

“Якутлесресурс” тэрилтэни салайбыт, билигин экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччынан үлэлиир Дьулустаан Хон этэринэн, ойуур пуондатыгар киирсэр сир эрэ уматыллар (“профвыжигание” диэн идэлээх дьон уматаллара ааттанар, өртөөһүнтэн төрүт атын өйдөбүллээх, сыаллаах) ол эбэтэр тыаҕа уот өтөн киирэн, көрдүгэннээн, саҥа үүнэн эрэр мастары сиирин таһаарбат туһуттан ойуур саҕатыгар үүммүт сэтиэнэх от, ыарҕа уматыллар.“Профвыжигание” хас да хайысхалааҕыттан ити биирэ эрэ. “Былырыын өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 6 тыһ. гектарга уматыы ыытыллыбыта, быйыл эмиэ итиччэ былааннанар. Бу тыа хаһаайыстыбатыттан атын сыаллааҕын өссө төгүл тоһоҕолоон бэлиэтиибин. “Рослесхоз” ону даҕаны бопсо сатыыр. Мантан элбэх иэннээҕи уонна ходуһаны уоттаабаккын, үөһэттэн барытын көрө, хонтуруоллуу олороллор. “Якутлесресурс” үлэһиттэрэ эрэ уматар бырааптаахтар”, – диэн быһаарда Дьулустаан Иванович.

Ол гынан баран, таммах уу тааһы дьөлөр. Саха сиринээҕи ТХНЧИ учуонайдара бу боппуруоска үлэлэһэн, үөрэтэ-чинчийэ сылдьаллара иһиллэр. Билимҥэ олоҕуран өртөөһүн туһата дакаастаннаҕына, быраабылаҕа уларытыы киирэн, дойду Уһук Илиҥҥи эҥээригэр кэнэҕэс өртөөһүн көҥүллэниэн сөп. Оччоҕуна сүөһүгэ-сылгыга ыарыы тарҕаныыта аҕыйыаҕа, сир-уот тупсан, өҥсүйэн, оттооһуҥҥа көрсүллэр ороскуот оччуоҕа биллэр. Итиэннэ Никольскай олохтооҕо Иван Леонтьев саныырын курдук, куобахпыт даҕаны дэлэччи үөскүөх этэ буоллаҕа.

Ходуһаны тупсаран оҥоруу, дулҕатын-талаҕын астарыы боппуруоһа эмиэ элбэх нэһилиэккэ көтөҕүлүннэ. Дьон, хомойуох иһин, мэлирээссийэ тэрилтэтэ эрэ дьаһайан үлэлэтиэхтээҕин курдук уруккулуу өйдүүллэр эбит. Сирин оҥорторорго сайаапкалаах, бырайыактаах хаһаайыстыбаҕа көмө үп быһаччы тиийэр, ол харчыга анал тиэхиньикэлээх ханнык баҕарар тэрилтэни, урбаанньыты наймылаһан үлэлэтиэн сөп. Санатан эттэххэ, тыа хаһаайыстыбатын быйылгы бүддьүөтүгэр тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар сирдэрин дулҕаттан, талахтан ыраастаан тупсарыналларыгар анаан 100 мөл. солкуобай угуллан сытар.

Нам улууһугар кураан сибикитэ биллибитэ үһүс сылыгар барда. Ол курдук, “Эҥсиэли” хаһыат кэрэспэдьиэнэ Семен Аргунов суруйарынан, Салбаҥҥа чугастааҕы күөллэрэ уолан, сүөһүлэрин уулаталларыгар даҕаны улахан кыһалҕаҕа ылларбыттар, хастаран дириҥэппиттэригэр иэстээх хаалбыттар, министиэристибэттэн көмө көрдүүллэр. Оттон хаһыат биир уопуттаах суруналыыһа Касьян Олесов-Олук сырдатарынан, Искраҕа иһэр уу кыһалҕата сытыытык турар. Ол мунньахха тыа хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччы Петр Попов: “Таастаах, Салбаҥ, Искра күөллэрин былырыын саас исписэлиистэр чинчийбиттэрэ. Таастаахха, Салбаҥҥа күөллэри дириҥэтэр үлэҕэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 4 мөл. солкуобайтан тахса үп ыытыллыбыта. Салбаҥнар көдьүүстээҕин бэлиэтээтилэр”, – диэбитин суруйбут.

Граф Биэрэгэр тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ Екатерина Стручкова эмиэ күөллэрэ уолбуттарын, сир-уот куурарын, мэлирээссийэ күүскэ үлэлиэхтээҕин этиммит, шлюзтаах быһыт тутулларын туруорсубут. Маннык кыһалҕа Хатыҥ Арыы нэһилиэгэр киирэр Граф Биэрэгэ, Кыһыл Дэриэбинэ, Аппааны сэлиэнньэлэригэр үһүөннэригэр баар.

Ити кэмҥэ Кэбээйи уонна Куорунай улуустарын олохтоохторо уһун ардах уонна улахан ойуур уотун содулларыгар оттуур сирдэрэ, тыа суоллара уу обоччотугар ылларбытыттан моһуогурдулар. Ууну түһэриини Куорунайга Өктөөбүрүскэй (Күөрэлээх), Маалтааны (Кэптин), Атамай (Бэс Күөлүн), Одуну (Маҥырас) нэһилиэктэрин олохтоохторо туруорустулар.

Кэбээйи бүтүннүү кэриэтэ, ол иһигэр улуус саамай киэҥ иэннээх Турбаахыта ууга баран, ааспыт сайын былааннаах отун аҥаарын эрэ ылбыта. Кэбээйилэр ууттан босхолонууга Мукучу, Кэбээйи, Сииттэ кусталарыгар 2-лии экскаваторы, мульчердаах 2-лии “Бөлөрүүс” тыраахтары уонна 1-дии бульдозеры көрдүүллэр. Кумааҕы барахсан барытын уйар диэх айылаах.

Министиэристибэ сири мэлирээссийэлээһиҥҥэ уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйыыга управлениетын салайааччыта Дмитрий Махаровтан бу боппуруос хайдах быһаарыллыан сөбүн ыйыппыппар: “Аны сайын Мукучу өттүгэр Бүлүү мэлирээтэрдэрэ үлэлиэхтэрэ. Эбии харчы көһүннэҕинэ, Кэбээйигэ эмиэ үлэ ыытыллыа”, – диэн хоруйдаата. Дмитрий Дмитриевич эрдэ иһитиннэрбитинэн,быйыл саас 9 экскаватор, 2 самосвал, 1 траллаах тягач уонна 1 бэйэтэ хаамар мульчер собуокка оҥоһуллан кэлэллэрин күүтэллэр. Олорго эбии бульдозер ыларга былаанныыллар.Уһун сыллаах тохтобул кэнниттэн эргэрбит тиэхиньикэтин сөргүтүнүөн баҕалаах элбэх. Тиэхиньикэни биир улууска биэрэн кэбиспэттэр, былаан быһыытынан, улуустан улууска көһө сылдьан үлэлиэхтээх.

Быйылгы кыстыкка отугар кыпчыйтарбыт хаһаайыстыба баһаам. Улуустан улууска уонна улуустар истэригэр барыта 50 тыһ. тахса туонна от тиэйиллиэхтээх. Нам Таастааҕар “от атыылаһан тиэйэн аҕалыы ороскуотугар субсидия баарын сэргии истибиттэриттэн” сонньуйдум. Билиҥҥи интэриниэт үйэтигэр тоҕо баччааҥҥа диэри истибэккэ-билбэккэ, ханна сылдьыбыт дьонуй. Куорунай улууһугар Мытаахха “атын улуустартан оту тиэйии тарыыбын хаттаан көрөргө, оттон кэбээйилэр нэһилиэктэр икки ардыларынааҕы суол мөлтөҕүн, ырааҕын аахсан, туонна/килэмиэтиргэ ставканы 23 солкуобайга диэри таһаарарга уонна онтон үрдэтэргэ”этиннилэр. Хаҥалас Улахан Аанын олохтоохторо өрүс арыыларыгар оттуур мобильнай биригээдэлэргэ 60 килэмиэтирдээх хааччаҕы устар туһунан бырабыыталыстыба 190-с №-дээх уурааҕар уларытыы киллэрэргэ көрдөстүлэр.

Хас даҕаны хаһаайыстыба саҥа хотон туттар баҕалааҕын сэргээтим. Одуну нэһилиэгэр Маҥыраска саха сүөһүтүгэр саҥа хотон тутарга туруорсаллар. Кировскай нэһилиэгэр Ааһымаҕа “кэтэхсүөһүлээх дьон сааһырбытынан, нэһилиэк аайы 50 төбөҕө суоттаммыт хотоннору тутуу бырагырааматын оҥорон үлэтэргэ” этии киллэрдилэр. Кэбээйигэ “Кировскай” (Сиэгэн Күөл)  эбээн национальнай нэһилиэгэр саха сүөһүтүн иитэргэ баҕатыйаллар эбит.

Нам Модутугар өрдөөҕүтэ “Туймаада-Лизинг” хампаанньа туппут таас хотонугар Австрия ынахтарын иитэ сылдьыбыттара, үлэ-хамнас тэрээһинэ кыайтарбакка, сатамматаҕа. “Эҥсиэли” хаһыат эдэр кэрэспэдьиэнэ Харысхан Попов суруйарынан, нэһилиэккэ бүгүн 2 кэпэрэтииптээхтэр: биирэ – 400 кэриҥэ сылгылаах “Улуу”, иккиһэ – 100-тэн тахса сүөһүлээх “Саха”. Хотоҥҥо баппат буолбуттар. Бөҕө Бэлэс Уола Албан: “Аныгылыы улахан хотон тутулларын туруорсабыт. Бырагыраамаларга хайдах киирсэри сүбэлииргит буоллар”, – диир эбит. Тыһыынчаттан тахса киһилээх нэһилиэккэ тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ баара эрэбил, тоҕо сүбэлээбэтэ буолла?

Түбэҕэ улуус биир бөдөҥ “Кулаада” бааһынай хаһаайыстыбалаах Радик Лукин хотон туттубут уонна гаас киллэртэрэр ороскуотун тыа хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччы Петр Попов бүддьүөттэн толуйтарыах буолан эрэннэрбит. Быйыл хотоннору тутууга хааһынаттан (федеральнайдыын кыттыгас) 203 мөл. солкуобай көрүлүннэ. Хотон туттубут хаһаайыстыба ороскуотун 98 бырыһыана толуйуллар. Быйыл 6 хаһаайыстыбаҕа көмөлөһөргө былаанныыллар эрээри, тутуу матырыйаала аһара ыараан, толору мэхэньисээссийэлээх аныгы хотон 70-80 мөлүйүөнтэн итэҕэс харчыга тутуллубат буолла.

Өрөспүүбүлүкэ улахан хаһаайыстыбаларын барыларын долгутар боппуруос – чэбдигирдиигэ үп көрүллүбэт буолбута. Хаҥалас улууһун II Малдьаҕара – Саха сиригэр саамай баай нэһилиэк: 2242 ынах сүөһүлээх, 1582 сылгылаах. Улахан Аан олохтооҕо Татьяна Ильина “Бөртө” сылгы собуота курдук бөдөҥ племенной хаһаайыстыбаҕа чэбдигирдэр үбүлээһин салҕанарыгар уонна племенной төбөҕө ставка үрдэтиллэригэр көрдөстө. Татьяна Виссарионовна этэринэн, итиччэ элбэх сүөһүлээх-сылгылаах нэһилиэккэ соҕотох бэтэринээр-быраастаахтар, 3 исписэлиискэ миэстэ аһаҕас турар. Эдэрдэр ананан үлэлии тиийэллэр эрээри, сылы кыайбакка даҕаны, хамнастарын мыынан баран хаалаллар үһү. Онон кини бэтэринээрдэр хамнастарыгар эбии төлөбүр көрүллэрин туруорсар.

Министиэристибэ билгэлээһиҥҥэ, былааннааһыҥҥа уонна судаарыстыбаннай бырагыраамаларга департаменын салайааччыта Анастасия Колодезниковаттан эрдэ чэбдигирдии бырагырааматын дьылҕатын туоһуласпыппар: “Хаһаайыстыбалары үп-харчы өттүнэн чэбдигирдии бырагыраамата былырыыҥҥа диэри үлэлээн кэллэ. Холобур, 2021 с. ити бырагырааманан 190-ча хаһаайыстыба чэбдигирбитэ. Ил Дархан Анал этиитигэр олоҕуран, 25-тэн элбэх ынахтаах бааһынайдар киллэриллэр буолбуттара, онон кэлиҥҥи 3 сылга элбэх хаһаайыстыба туһанна. Ааспыт 2022 сылга чэбдигирдиигэ 280-тан тахса мөл. солкуобай көрүллэн баран, үп-харчы кырыымчык буолан, тардыллан, бытааннык үбүлэннэ. Быйылгы үбүлээһиҥҥэ көрүллүбэтэ эрээри, инники бүддьүөтү чуолкайдааһыҥҥа ахсаантан ылан бырахпаппыт”, – диэн хоруйдаабыта.

Быйылгы бүддьүөккэ тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар туттарар үүттэрин 1 киилэтигэр көрүллэр субсидия харчыта 10 солкуобайынан үрдэтиллэн, 60 солкуобайга диэри улаатарыгар 617 мөл. солкуобай эбии көрүллүбүтэ.Манна сыһыаран, Анастасия Дмитриевна: “Чэбдигирдии бырагырааматыгар куонкуруска кыайбыт эрэ хаһаайыстыбалар киллэриллэр буоллахтарына, соччо кээмэйдээх көмөнү 25-тэн элбэх ынахтаах хаһаайыстыбалар үүнэр сылга туттарар киилэ үүттэрин ахсын 10-нуу солкуобайы эбии ылан, бары туһаныахтара”, – диэн быһаарбытын биэрэбин.

Киин улуустар хас нэһилиэктэрин аайы кэриэтэ тыа хаһаайыстыбатын сирин хаттаан үллэрэн, үлэлиир дьоҥҥо биэрэн, көдьүүстээхтик туһаныы боппуруоһун таарыйдылар. Эдэр исписэлиистэри олорор дьиэнэн хааччыйыы кыһалҕата элбэх нэһилиэккэ көрсүллэр. Министиэристибэ сүнньүнэн “Тыа сирин кэлимник сайыннарыы” бырагырааманан тыа сиригэр үлэлиир исписэлиистэргэ урут сыл ахсын 400-500 кэтэх олорор дьиэ тутуллан киирэрэ. Быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ 7 квота көрүллүбүтүн улуустарга тыыра иликтэр. Өрөспүүбүлүкэбит салалтата, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ үбүлээһини улаатыннарар туһунан федеральнай таһымҥа туруорсаллар эрээри, билиҥҥитэ быһаарылла илик. Федеральнай чунуобунньуктар “кыра бырыһыаннаах Уһук Илиҥҥи ипотеканан тыа сиригэр олорор дьиэ кыһалҕатын быһаарабыт” дии саныыллар быһыылаах эрээри, эдэр дьон тыа сириттэн тэйэн, улуустар кииннэригэр, куораттарга олохсуйуулара ордук сэтэрээтэ.

Василий Никифоров


Читайте нас в:

Бырабыыталыстыба отчуота: Намҥа күөллэрэ уолаллар, оттон Кэбээйигэ, Куорунайга ууну түһэрэргэ туруорсаллар

САХА СИРЭ. КУЛУН ТУТАР 9 КҮНЭ — ULUS.MEDIA. Саха Өрөспүүбүлүкэтин ситэриилээх былааһын 2022 сыллааҕы үлэтин отчуоттуур мунньаҕа чугас-ыраах улуустар нэһилиэктэрин барыларын хабан, ый устата салҕанан барда уонна бу күннэргэ Дьокуускай куоратынан түмүктэннэ. Хамсык дьаҥын хааччахтыыр дьаһалларынан сиэттэрэн икки сыллаах тохтобул кэнниттэн ыытыллыбыт сирэй көрсөн, атах тэпсэн олорон кэпсэтиигэ тыа сирин дьоно-сэргэтэ ахтыбычча көхтөөхтүк кытынна.

Ил Дархан Айсен Николаев бырабыыталыстыба нэһилиэнньэ иннигэр отчуоттуур көрсүһүүлэригэр дьон этиммит кыһалҕата, хас биирдии туруорсуу болҕомтоҕо ылыллан, суһаллык быһаарыллыахтааҕын ирдиирэ сөп. Кырдьык, кыһалҕалаах – кыһыл тыллаах, эрэйдээх – этигэс эбэтэр ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр. Тойоттор-хотуттар бэйэлэринэн кэлэн биэрбиттэрин туһанан, аһаҕас кэпсэтиигэ сылы (бу сырыыга – бүтүн үс!) быһа хаайтарбыт-тууйуллубут тыыҥҥын таһаарбатаххына, аны хаһан?..

Урут маннык отчуоттуур мунньахтары көтүппэккэ сылдьыспыт буоламмын, “ноо”-лордооҕун билэбин. Кулууп дьиэ инники олбохторугар бастакынан кэлэн олорбутнэһилиэк ытык кырдьаҕастара чаас аҥаардыыта куолулаатахтарына, чопчу нэһилиэккэ быһыллыбыт чаас баранан, көлүөһэ үрдүгэр түһэн, салгыы атын сиргэ көтүтүллээччи. Быйыл хас даҕаны бөлөх салайааччыта эдэрдэр саҥалара иһиллэр буолбутун бэлиэтээтилэр. Аны биригээдэҕэ кимнээх кэлэллэринэнтыа дьоно сыана быһар үгэстээхтэр. Тэрийээччилэр хайа нэһилиэк ордук туохха кыһалҕалааҕынан аттаран, миниистири эбэтэр кини солбуйааччыларыныыта сатааччылар. Биир миниистири хас гыныаххыный? Отдел начаалынньыга эбэтэр солбуйааччыта тиийдэҕинэ, өссө мыыналлар, астымматтар. Ол гынан баран, этиллибит санаа, туруорсуллубут кыһалҕа сурукка тиһиллэн, боротокуолга син биир киирэр.

Кыымаайы курдук элбэх кыһалҕаттан мин, тыа хаһаайыстыбатыгар идэтийбит суруналыыс буоларбынан, ырытыыбар чопчу онно сыһыаннааҕы эрэ киллэрдим. Маныаха улуустар Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр туһаайбыт боппуруостардаах боротокуолларынан, оттон боротокуол бигэргэнэ илик түбэлтэтигэр улуустардааҕы хаһыаттарга үлэлиир биир идэлээхтэрим суруйууларынан сирдэттим. Оннооҕор биир улуус иһигэр баар нэһилиэктэр сирдэрэ-уоттара уратылаһарынан, улуустары олорор түбэлэринэн, кыһалҕаларынан көрөн бөлөхтөөн биэрэбин. Маҥнай Өлүөнэ өрүс сүнньүгэр сытар уонна киин куораттан чугас Хаҥалас, Нам, Куорунай, Кэбээйи улуустарыттан саҕалыым.

Саха сирин сүөһүлээх-сылгылаах бары нэһилиэктэригэртурар сытыы кыһалҕа – ходуһаны өртөөһүн. Биллэрин курдук, 2020 сыл балаҕан ыйын 20 күнүгэр тахсыбыт уот куттала суох буолуутун быраабылата сири өртүүрү кытаанахтык бобор. Дьиҥэр, хааччахтааһын киирбитэ ыраатта. Сыл аайы хастыы даҕаны дьыала көбүтүллэн, тыа сирин олохтоохторо үлүгэрдээх ыстараабы төлүүллэр.  Өлүөнэ эбэ арыытыгар эбэтэр кытылыгар ходуһалаах дьон сааскы (сорох нэһилиэктэргэ күһүҥҥүнү эмиэ) өртөөһүнү көҥүллүүргэ туруорсаллара баа буолбатах. Бөлөхтөргө сылдьыспыт салайааччылар “бэйэҕит биригээдэ тэринэн, уоту умуруорар анал тэриллээх буоллаххытына, кэтээн туран өртүөххүтүн син” диэн сүбэлииллэр эбит. Ол төһө сөптөөҕүй дуу, сөтөгөйүй дуу?

“Якутлесресурс” тэрилтэни салайбыт, билигин экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччынан үлэлиир Дьулустаан Хон этэринэн, ойуур пуондатыгар киирсэр сир эрэ уматыллар (“профвыжигание” диэн идэлээх дьон уматаллара ааттанар, өртөөһүнтэн төрүт атын өйдөбүллээх, сыаллаах) ол эбэтэр тыаҕа уот өтөн киирэн, көрдүгэннээн, саҥа үүнэн эрэр мастары сиирин таһаарбат туһуттан ойуур саҕатыгар үүммүт сэтиэнэх от, ыарҕа уматыллар.“Профвыжигание” хас да хайысхалааҕыттан ити биирэ эрэ. “Былырыын өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 6 тыһ. гектарга уматыы ыытыллыбыта, быйыл эмиэ итиччэ былааннанар. Бу тыа хаһаайыстыбатыттан атын сыаллааҕын өссө төгүл тоһоҕолоон бэлиэтиибин. “Рослесхоз” ону даҕаны бопсо сатыыр. Мантан элбэх иэннээҕи уонна ходуһаны уоттаабаккын, үөһэттэн барытын көрө, хонтуруоллуу олороллор. “Якутлесресурс” үлэһиттэрэ эрэ уматар бырааптаахтар”, – диэн быһаарда Дьулустаан Иванович.

Ол гынан баран, таммах уу тааһы дьөлөр. Саха сиринээҕи ТХНЧИ учуонайдара бу боппуруоска үлэлэһэн, үөрэтэ-чинчийэ сылдьаллара иһиллэр. Билимҥэ олоҕуран өртөөһүн туһата дакаастаннаҕына, быраабылаҕа уларытыы киирэн, дойду Уһук Илиҥҥи эҥээригэр кэнэҕэс өртөөһүн көҥүллэниэн сөп. Оччоҕуна сүөһүгэ-сылгыга ыарыы тарҕаныыта аҕыйыаҕа, сир-уот тупсан, өҥсүйэн, оттооһуҥҥа көрсүллэр ороскуот оччуоҕа биллэр. Итиэннэ Никольскай олохтооҕо Иван Леонтьев саныырын курдук, куобахпыт даҕаны дэлэччи үөскүөх этэ буоллаҕа.

Ходуһаны тупсаран оҥоруу, дулҕатын-талаҕын астарыы боппуруоһа эмиэ элбэх нэһилиэккэ көтөҕүлүннэ. Дьон, хомойуох иһин, мэлирээссийэ тэрилтэтэ эрэ дьаһайан үлэлэтиэхтээҕин курдук уруккулуу өйдүүллэр эбит. Сирин оҥорторорго сайаапкалаах, бырайыактаах хаһаайыстыбаҕа көмө үп быһаччы тиийэр, ол харчыга анал тиэхиньикэлээх ханнык баҕарар тэрилтэни, урбаанньыты наймылаһан үлэлэтиэн сөп. Санатан эттэххэ, тыа хаһаайыстыбатын быйылгы бүддьүөтүгэр тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар сирдэрин дулҕаттан, талахтан ыраастаан тупсарыналларыгар анаан 100 мөл. солкуобай угуллан сытар.

Нам улууһугар кураан сибикитэ биллибитэ үһүс сылыгар барда. Ол курдук, “Эҥсиэли” хаһыат кэрэспэдьиэнэ Семен Аргунов суруйарынан, Салбаҥҥа чугастааҕы күөллэрэ уолан, сүөһүлэрин уулаталларыгар даҕаны улахан кыһалҕаҕа ылларбыттар, хастаран дириҥэппиттэригэр иэстээх хаалбыттар, министиэристибэттэн көмө көрдүүллэр. Оттон хаһыат биир уопуттаах суруналыыһа Касьян Олесов-Олук сырдатарынан, Искраҕа иһэр уу кыһалҕата сытыытык турар. Ол мунньахха тыа хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччы Петр Попов: “Таастаах, Салбаҥ, Искра күөллэрин былырыын саас исписэлиистэр чинчийбиттэрэ. Таастаахха, Салбаҥҥа күөллэри дириҥэтэр үлэҕэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 4 мөл. солкуобайтан тахса үп ыытыллыбыта. Салбаҥнар көдьүүстээҕин бэлиэтээтилэр”, – диэбитин суруйбут.

Граф Биэрэгэр тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ Екатерина Стручкова эмиэ күөллэрэ уолбуттарын, сир-уот куурарын, мэлирээссийэ күүскэ үлэлиэхтээҕин этиммит, шлюзтаах быһыт тутулларын туруорсубут. Маннык кыһалҕа Хатыҥ Арыы нэһилиэгэр киирэр Граф Биэрэгэ, Кыһыл Дэриэбинэ, Аппааны сэлиэнньэлэригэр үһүөннэригэр баар.

Ити кэмҥэ Кэбээйи уонна Куорунай улуустарын олохтоохторо уһун ардах уонна улахан ойуур уотун содулларыгар оттуур сирдэрэ, тыа суоллара уу обоччотугар ылларбытыттан моһуогурдулар. Ууну түһэриини Куорунайга Өктөөбүрүскэй (Күөрэлээх), Маалтааны (Кэптин), Атамай (Бэс Күөлүн), Одуну (Маҥырас) нэһилиэктэрин олохтоохторо туруорустулар.

Кэбээйи бүтүннүү кэриэтэ, ол иһигэр улуус саамай киэҥ иэннээх Турбаахыта ууга баран, ааспыт сайын былааннаах отун аҥаарын эрэ ылбыта. Кэбээйилэр ууттан босхолонууга Мукучу, Кэбээйи, Сииттэ кусталарыгар 2-лии экскаваторы, мульчердаах 2-лии “Бөлөрүүс” тыраахтары уонна 1-дии бульдозеры көрдүүллэр. Кумааҕы барахсан барытын уйар диэх айылаах.

Министиэристибэ сири мэлирээссийэлээһиҥҥэ уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйыыга управлениетын салайааччыта Дмитрий Махаровтан бу боппуруос хайдах быһаарыллыан сөбүн ыйыппыппар: “Аны сайын Мукучу өттүгэр Бүлүү мэлирээтэрдэрэ үлэлиэхтэрэ. Эбии харчы көһүннэҕинэ, Кэбээйигэ эмиэ үлэ ыытыллыа”, – диэн хоруйдаата. Дмитрий Дмитриевич эрдэ иһитиннэрбитинэн,быйыл саас 9 экскаватор, 2 самосвал, 1 траллаах тягач уонна 1 бэйэтэ хаамар мульчер собуокка оҥоһуллан кэлэллэрин күүтэллэр. Олорго эбии бульдозер ыларга былаанныыллар.Уһун сыллаах тохтобул кэнниттэн эргэрбит тиэхиньикэтин сөргүтүнүөн баҕалаах элбэх. Тиэхиньикэни биир улууска биэрэн кэбиспэттэр, былаан быһыытынан, улуустан улууска көһө сылдьан үлэлиэхтээх.

Быйылгы кыстыкка отугар кыпчыйтарбыт хаһаайыстыба баһаам. Улуустан улууска уонна улуустар истэригэр барыта 50 тыһ. тахса туонна от тиэйиллиэхтээх. Нам Таастааҕар “от атыылаһан тиэйэн аҕалыы ороскуотугар субсидия баарын сэргии истибиттэриттэн” сонньуйдум. Билиҥҥи интэриниэт үйэтигэр тоҕо баччааҥҥа диэри истибэккэ-билбэккэ, ханна сылдьыбыт дьонуй. Куорунай улууһугар Мытаахха “атын улуустартан оту тиэйии тарыыбын хаттаан көрөргө, оттон кэбээйилэр нэһилиэктэр икки ардыларынааҕы суол мөлтөҕүн, ырааҕын аахсан, туонна/килэмиэтиргэ ставканы 23 солкуобайга диэри таһаарарга уонна онтон үрдэтэргэ”этиннилэр. Хаҥалас Улахан Аанын олохтоохторо өрүс арыыларыгар оттуур мобильнай биригээдэлэргэ 60 килэмиэтирдээх хааччаҕы устар туһунан бырабыыталыстыба 190-с №-дээх уурааҕар уларытыы киллэрэргэ көрдөстүлэр.

Хас даҕаны хаһаайыстыба саҥа хотон туттар баҕалааҕын сэргээтим. Одуну нэһилиэгэр Маҥыраска саха сүөһүтүгэр саҥа хотон тутарга туруорсаллар. Кировскай нэһилиэгэр Ааһымаҕа “кэтэхсүөһүлээх дьон сааһырбытынан, нэһилиэк аайы 50 төбөҕө суоттаммыт хотоннору тутуу бырагырааматын оҥорон үлэтэргэ” этии киллэрдилэр. Кэбээйигэ “Кировскай” (Сиэгэн Күөл)  эбээн национальнай нэһилиэгэр саха сүөһүтүн иитэргэ баҕатыйаллар эбит.

Нам Модутугар өрдөөҕүтэ “Туймаада-Лизинг” хампаанньа туппут таас хотонугар Австрия ынахтарын иитэ сылдьыбыттара, үлэ-хамнас тэрээһинэ кыайтарбакка, сатамматаҕа. “Эҥсиэли” хаһыат эдэр кэрэспэдьиэнэ Харысхан Попов суруйарынан, нэһилиэккэ бүгүн 2 кэпэрэтииптээхтэр: биирэ – 400 кэриҥэ сылгылаах “Улуу”, иккиһэ – 100-тэн тахса сүөһүлээх “Саха”. Хотоҥҥо баппат буолбуттар. Бөҕө Бэлэс Уола Албан: “Аныгылыы улахан хотон тутулларын туруорсабыт. Бырагыраамаларга хайдах киирсэри сүбэлииргит буоллар”, – диир эбит. Тыһыынчаттан тахса киһилээх нэһилиэккэ тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ баара эрэбил, тоҕо сүбэлээбэтэ буолла?

Түбэҕэ улуус биир бөдөҥ “Кулаада” бааһынай хаһаайыстыбалаах Радик Лукин хотон туттубут уонна гаас киллэртэрэр ороскуотун тыа хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччы Петр Попов бүддьүөттэн толуйтарыах буолан эрэннэрбит. Быйыл хотоннору тутууга хааһынаттан (федеральнайдыын кыттыгас) 203 мөл. солкуобай көрүлүннэ. Хотон туттубут хаһаайыстыба ороскуотун 98 бырыһыана толуйуллар. Быйыл 6 хаһаайыстыбаҕа көмөлөһөргө былаанныыллар эрээри, тутуу матырыйаала аһара ыараан, толору мэхэньисээссийэлээх аныгы хотон 70-80 мөлүйүөнтэн итэҕэс харчыга тутуллубат буолла.

Өрөспүүбүлүкэ улахан хаһаайыстыбаларын барыларын долгутар боппуруос – чэбдигирдиигэ үп көрүллүбэт буолбута. Хаҥалас улууһун II Малдьаҕара – Саха сиригэр саамай баай нэһилиэк: 2242 ынах сүөһүлээх, 1582 сылгылаах. Улахан Аан олохтооҕо Татьяна Ильина “Бөртө” сылгы собуота курдук бөдөҥ племенной хаһаайыстыбаҕа чэбдигирдэр үбүлээһин салҕанарыгар уонна племенной төбөҕө ставка үрдэтиллэригэр көрдөстө. Татьяна Виссарионовна этэринэн, итиччэ элбэх сүөһүлээх-сылгылаах нэһилиэккэ соҕотох бэтэринээр-быраастаахтар, 3 исписэлиискэ миэстэ аһаҕас турар. Эдэрдэр ананан үлэлии тиийэллэр эрээри, сылы кыайбакка даҕаны, хамнастарын мыынан баран хаалаллар үһү. Онон кини бэтэринээрдэр хамнастарыгар эбии төлөбүр көрүллэрин туруорсар.

Министиэристибэ билгэлээһиҥҥэ, былааннааһыҥҥа уонна судаарыстыбаннай бырагыраамаларга департаменын салайааччыта Анастасия Колодезниковаттан эрдэ чэбдигирдии бырагырааматын дьылҕатын туоһуласпыппар: “Хаһаайыстыбалары үп-харчы өттүнэн чэбдигирдии бырагыраамата былырыыҥҥа диэри үлэлээн кэллэ. Холобур, 2021 с. ити бырагырааманан 190-ча хаһаайыстыба чэбдигирбитэ. Ил Дархан Анал этиитигэр олоҕуран, 25-тэн элбэх ынахтаах бааһынайдар киллэриллэр буолбуттара, онон кэлиҥҥи 3 сылга элбэх хаһаайыстыба туһанна. Ааспыт 2022 сылга чэбдигирдиигэ 280-тан тахса мөл. солкуобай көрүллэн баран, үп-харчы кырыымчык буолан, тардыллан, бытааннык үбүлэннэ. Быйылгы үбүлээһиҥҥэ көрүллүбэтэ эрээри, инники бүддьүөтү чуолкайдааһыҥҥа ахсаантан ылан бырахпаппыт”, – диэн хоруйдаабыта.

Быйылгы бүддьүөккэ тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар туттарар үүттэрин 1 киилэтигэр көрүллэр субсидия харчыта 10 солкуобайынан үрдэтиллэн, 60 солкуобайга диэри улаатарыгар 617 мөл. солкуобай эбии көрүллүбүтэ.Манна сыһыаран, Анастасия Дмитриевна: “Чэбдигирдии бырагырааматыгар куонкуруска кыайбыт эрэ хаһаайыстыбалар киллэриллэр буоллахтарына, соччо кээмэйдээх көмөнү 25-тэн элбэх ынахтаах хаһаайыстыбалар үүнэр сылга туттарар киилэ үүттэрин ахсын 10-нуу солкуобайы эбии ылан, бары туһаныахтара”, – диэн быһаарбытын биэрэбин.

Киин улуустар хас нэһилиэктэрин аайы кэриэтэ тыа хаһаайыстыбатын сирин хаттаан үллэрэн, үлэлиир дьоҥҥо биэрэн, көдьүүстээхтик туһаныы боппуруоһун таарыйдылар. Эдэр исписэлиистэри олорор дьиэнэн хааччыйыы кыһалҕата элбэх нэһилиэккэ көрсүллэр. Министиэристибэ сүнньүнэн “Тыа сирин кэлимник сайыннарыы” бырагырааманан тыа сиригэр үлэлиир исписэлиистэргэ урут сыл ахсын 400-500 кэтэх олорор дьиэ тутуллан киирэрэ. Быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ 7 квота көрүллүбүтүн улуустарга тыыра иликтэр. Өрөспүүбүлүкэбит салалтата, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ үбүлээһини улаатыннарар туһунан федеральнай таһымҥа туруорсаллар эрээри, билиҥҥитэ быһаарылла илик. Федеральнай чунуобунньуктар “кыра бырыһыаннаах Уһук Илиҥҥи ипотеканан тыа сиригэр олорор дьиэ кыһалҕатын быһаарабыт” дии саныыллар быһыылаах эрээри, эдэр дьон тыа сириттэн тэйэн, улуустар кииннэригэр, куораттарга олохсуйуулара ордук сэтэрээтэ.

Василий Никифоров



Читайте дальше

Юмор ЧП Спорт СВО Отдых Обо всём Мир Культ