«Олох суола» хаһыат архыыбыттан

САХА СИРЭ. ДЬОКУУСКАЙ. КУЛУН ТУТАР 3 КҮНЭ — ULUS.MEDIA. Сүөһү-сылгы хара сиргэ үктэнэрэ икки аҥаар ыйтан ордук кэм хаалла. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр улуустартан түмүллэр сыыппараларынан сирдэттэххэ, бу дьыл кулун тутар 2 күнүнээҕи туругунан, хаһаайыстыбалар уонна ыаллар хотонноругар 175 603 ынах сүөһү, ол иһигэр 74 100 ынах кыстаан турар.

Кырыымчык аһылыктаах, кыһалҕалаах кыстык ахсааҥҥа оҕуста: өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн былырыын баччаҕа баартан сүөһү бүттүүн төбөтө 5,3 уонна ынах 4,5 бырыһыанныынан аҕыйаабыттар. Ааспыт сыл туһааннаах кэмин кытта тэҥнээтэххэ, сүөһүлэрин төбөтүн Кэбээйи (81,4%), Үөһээ Дьааҥы (85,7%), Чурапчы (87,9%) лаппа сарбыйбыттар. Ол гынан баран, кэбээйилэр ынахтарын эппиттэр (былырыын 2 212 ыанньыктаах буоллахтарына, быйылгылара – 2 260 төбө). Аҕыйах сүөһүлээх хотугу улуустартан Өлөөн 107-тэн 72-гэ (67,3%), Усуйаана 93-тэн 62-гэ (66,7%), Муома 336-тан 278-ка (82,7%) уонна Мииринэй 947-тэн 791-гэ (83,5%) диэри көҕүрэппиттэр.

Билиҥҥи туругунан, 9 568 ньирэй төрөөтө, оттон былырыын баччаҕа 10 836 төрүөх ылыллыбыта. Онон көрдөрүү, ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, 88,3% уонна төрүөх биэриэхтээх ынахтан 12,9 (былырыын 14 этэ) бырыһыана ньирэйдэннэ.

Аһаҕас халлаан анныгар сылдьар сыспай сиэллээх хотоҥҥо хорҕойон турар хороҕор муостааҕар кэм тулуктаһан иһэр. Ол курдук, 180 826 сылгы (былырыын баччаҕа баартан 0,1% аҕыйах), ол иһигэр 121 853 биэ (2,3 %-нан элбэх) кыстатыллар. Бу кэмҥэ аһылыкка 55 103 сылгы, ол эбэтэр бүттүүн төбөттөн 30,5 бырыһыана (ааспыт сыл кулун тутар саҥатыгар сылгы 32,7 бырыһыана эбии аһатыыга турара) киирдэ. Ордук элбэх сылгы Сунтаарга (77,5%), Үөһээ Бүлүүгэ (72,2%), Куорунайга (71,3%), Чурапчыга (68,7%), Мэҥэ Хаҥаласка (46,5%), Аммаҕа (42,2%) турар.

Кыстык хаалбыт хонуктарыгар улуустар 187,6 тыһ. туонна от (47,2%), 16,3 тыһ. туонна сиилэс (57,1 %), 7,5 тыһ. туонна сенаж (44,5%) хаһаастаахпыт диэн ааҕыналлар. Мантан салгыы билигин кыбыыларыгар ити орто көрдөрүүттэн лаппа аҕыйах (%-нан), кырыымчык оттоох улуустары ааттаталыам: Эбээн Бытантай 39,13 (сиэхтээҕиттэн – 15), Уус Алдан 34,91 (28), Үөһээ Халыма 38,40 (43), Аллайыаха 26,19 (10).

Бырабыыталыстыба уурааҕынан тиэйиитин-таһыытын ороскуота өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн толуйуллуохтаах от эрдэ былааннаммыт кээмэйиттэн таһымнаан, 50 413 туоннаҕа тиийдэ. Министиэристибэ тустаах исписэлиистэрэ быһааралларынан, Үөһээ Дьааҥы, Бүлүү уонна Чурапчы улуустарыгар тиэйиигэ былааннаммыт от кээмэйэ добуочча эбиллэн, маннык хамсааһын тахсыбыт. Итинтэн бу күҥҥэ 35 537 туонната оннун булбут: 20 406 туонна от улуустар тас өттүлэриттэн таһыллыахтааҕыттан 12 833 туонна, улуус иһигэр нэһилиэктэн нэһилиэккэ 4 031 туонна от тиэйиллиэхтээҕиттэн 2 913 туонна, мобильнай биригээдэлэр ыраах баран бэлэмнээбит 25 976 туонна отторуттан 19 792 туонна кыһалҕалаахтарга тиксэриллибиттэр. Сорох хотугу улуустарга күүстээх тибии түһэн, тиэйии-таһыы үлэтэ харгыстана сырытта.

Маны таһынан айылҕа содулуттан улаханнык эмсэҕэлээбит 8 улууска сүөһү-сылгы эбии аһылыгар көмө оҥоһуллар. Барыта 4 918 туонна концентрированнай аһылык тиэйиллиэхтээҕиттэн 3 612 туонната аналлаах сиригэр тиэрдилиннэ:  Үөһээ Дьааҥыга – 171,8 т, Бүлүүгэ – 1066,2 т, Куорунайга – 377,08 т, Кэбээйигэ – 438,9 т, Өлүөхүмэҕэ – 183,16 т, Өлөөҥҥө – 37 т, Чурапчыга – 1 331 т, Эбээн Бытантайга – 7,6 т. Эбии аһылыгы тиэйиигэ эппиэттээх оператор тэрилтэ, “Якутопторг” АУо, салалтата иһитиннэрэринэн, 1 125 туонна аһылык Аллараа Бэстээххэ тимир суолунан айаннаан иһэр, 66 туонна бытарытыллыбыт от Кэбээйилиир суолу тутуста. Хотугу улуустарга былааннаммыт кээмэйи кулун тутар бүтүөр диэри тиэйэн бүтэрэргэ эрэннэрэллэр.

Ааспыт сайын-күһүн арҕаа буоллун, илин буоллун, ардах аннынан оттоммут от хаачыстыбата мөлтөҕө биллэр этэ. Өлөөн Ээйигэр хас даҕаны сүөһү дойду сиртэн тиийбит түүнүктээх оту сиэн баран, атахтарын тэҥнээбиттэрин туһунан сурах иһиллэр эрээри, анаалыс түмүгэ биллэ илигинэн, чопчу бигэргэтэртэн туттунабын. Ээйик сүөһүтэ “туһата суох өлүү” табылыыссатыгар киллэриллибэтэҕиттэн сылыктаатахха, ырааҕынан ситэтэ суох сыыппаралар буолуохтарын сөп гынан баран, быйылгы кыстыкка 754 ынах сүөһү, 193 сылгы охтубут чахчыларыгар сигэнэбин. Маныаха 54 сылгыны бөрөлөр, ыттар, 2 сүөһүнү ыттар сэймэктээбиттэрэ ыйыллар. Онтон уратыта үксэ ыран-дьүдэйэн, мөлтөх оттон сээмирэн өлбүттэрэ чуолкай.

Мэҥэ Хаҥаласка 145 сүөһү, 50 сылгы, Тааттаҕа 89 сүөһү, 27 сылгы, Чурапчыга 82 сүөһү, 5 сылгы, Намҥа 76 сүөһү, 6 сылгы, Бүлүүгэ 72 сүөһү, 12 сылгы, Уус Алдаҥҥа 65 сүөһү, 4 сылгы, Аммаҕа 56 сүөһү, 25 сылгы, Үөһээ Бүлүүгэ 48 сүөһү, 16 сылгы туһата суох охтубуттар. Бу элбэхтэрин эрэ ааттаталаатым. Мантан саас сүөһүнү-сылгыны иитии саамай эппиэтинэстээх кэмэ үүнэр, ырыганнааһын, охтуу хойдон иһиэҕэ биллэр. Сүөһүлээх-сылгылаах дьон, хаһаайыстыбалар иҥэмтэлээх аһылыгы, ол иһигэр макро-микро элэмиэннэри, Кэмпэндээйи тууһун, Сунтаар цеолитын курдук туһалаах эбииликтэри булан тутталларыгар исписэлиистэр сүбэлииллэр.

Василий Никифоров