САХА СИРЭ. Олунньу 27 күнэ — ULUS.MEDIA. Уоттаах сэрии эрэйин-муҥун, тыыннаах ордуу диэн тугун, кыайыы өрөгөйүн этинэн-хаанынан билбит талааннаах поэт, тылбаасчыт Гавриил Иванович Макаров – Дьуон Дьаҥылы олоҕун, айар үлэтин Саха норуодунай суруйааччыта, публицист, прозаик, литэрэтииринэй кириитик Семен Попов – Сэмэн Тумат сиһилии ырытан, чинчийэн үрдүк суолталаах хас да кинигэни, ыстатыйаны саха норуотугар бэлэх уунна. Бүгүн ааҕааччыларбытыгар анаан 1994 сыллаахха тахсыбыт “Дьуон Дьаҥылы” диэн кинигэттэн Г.И. Макаров – Дьуон Дьаҥылы олоҕун сэрии кэминээҕи кэрдиис кэмин туһунан таһаарабыт.

Гаврил Иванович Макаров – Дьуон Дьаҥылы 1914 сыллаахха олунньу 26 күнүгэр Чурапчы оройуонугар Болтоҥо нэһилиэгэр орто бааһынай дьиэ кэргэнигэр күн сирин көрбүтэ. Кини оҕо сааһа төрөөбүт алааһыгар ааспыта. Үөрэх-билии наадатын өйдүүр төрөппүттэрэ уолчааны оскуолаҕа биэрбиттэрэ. Ганя оскуолаҕа ситиһиилээхтик, умсугуйан туран үөрэммитэ. 1924 сыллаахха аҕата Иван Афанасьевич сэллик ыарыыттан өлбүтэ. Иитэр-аһатар киһилэрэ суох хаалбыт ийэлээх уолу аҕаларын бырааттара Иван уонна Егор Макаровтар бэйэлэригэр сыһыаран олордубуттара. Гаврил кыра эрдэҕиттэн поэзияҕа тардыстыылааҕа. Норуот ырыатын матыыбыгар дьүөрэлии хоһооннору этэн субурутарын, хоһоону айыыга дьоҕурдааҕын болтоҥолор адьас кыра сааһыттан бэлиэтии көрбүттэр этэ. Эдэр киһи үөрэҕи ылынар ураты дьоҕурдааҕа. Ордук уус-уран литератураны, историяны сөбүлүүрэ. Чурапчы сэттэ кылаастаах оскуолатын бүтэрэригэр элбэҕи аахпыт-билбит дьон ахсааныгар киирбитэ. Нууччалыы олус үчүгэйдик суруйар эбит. Салгыы, уччутал идэтин баһылаары, кууруска үөрэммит. Болтоҥо начальнай оскуолатыгар сэбиэдиссэйинэн ананан үлэлээбит. Онтон кэлин Соловьев, Бахсы, Кытаанах нэһилиэктэригэр учууталлаабыт. 1937 сыл күһүнүгэр сүүрбэ сааһын да туола илик Гавриил Иванович саха бастакы лингвист-учуонайа Семен Новгородов аатынан Чурапчытааҕы педагогическай училищеҕа үөрэнэ киирбитэ. Ол кэмнэргэ “Түөйэлээхэп” диэн псевдонимынан хас да хоһоону республика хаһыаттарыгар таһаартарбыт.

Чурапчытааҕы педагогическай училище үһүс куурсун бүтэрбит Гавриил Иванович Макаров бастаан утаа Уус-Алдан оройуонугар Курбуһах оскуолатыгар нуучча тылын учууталынан анаммыта. Онтон сотору кэминэн Дириҥ орто оскуолатыгар үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн көһөрүллүбүтэ. Курбуһах, Мүрү, Танда оскуолаларыгар үлэлээбит кэмигэр нуучча литературатын чулуу классиктарын айымньыларыттан уус-уран тылбаастары оҥорууга балайда үлэлэспитэ. А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, Н.А. Некрасов, ону тэҥэ советскай поэттар хоһооннорун, поэмаларын аҕыйаҕа суоҕу сахалыы тылга тылбаастаабыта. Олортон үгүстэрэ рес­публика хаһыаттарыгар, уопсай хомуурунньуктарга бэчээттэммиттэрэ. Оччолорго саҥа сайдан эрэр литературалаах норуокка уус-уран тылбаас ылар суолтата улахан этэ.

Гавриил Иванович сайаҕас майгытынан, булчутунан, дириҥ култууралааҕынан, сырдык юморынан, сирин-уотун хоһоонугар холбообут, ырыатыгар ыпсарбыт лирик поэтынан дьон-сэргэ өйдөбүлүгэр хаалбыт.

Гавриил Иванович Макаров – Дьуон Дьаҥылы Уус-Алдан оройуонун Мүрү оскуолатыгар учууталлыы сырыттаҕына Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаламмытын туһунан биллэрбиттэрэ. Бу кэмҥэ кини поэзиятыгар Ийэ дойду иннигэр ытык чиэһин төлөөһүҥҥэ ыҥырыы күүһүрбүт:

Туох иһин оҕо сааспытыттан

Норуот, Ийэ дойду, биһи ыччат

Туруох буолар этибит? Сэриигэ кыттан,

Дьолу бэйэнэн көмүскүүр чаас оҕуста!

Дьуон Дьаҥылы уоттаах сэриигэ ыҥырыллар бэбиэскэни 1943 сыл атырдьах ыйын 16 күнүгэр туппута. Дьылҕата кинини арҕаа буолбакка, илиҥҥи кыраныыссаҕа тиэрдибитэ. Оччотооҕуга милитаристскай Япония мөлүйүөн кэриҥэ саллааттаах Квантунскай армията тииһигэр тиийэ сэбилэммит сэриилэрин кыраныысса ыксатыгар туппута, Советскай Союз муоратааҕы күүстэригэр саба түһэр дьайыылар оҥоһуллубуттара.

Гавриил Иванович Макаров – Дьуон Дьаҥылы илиҥҥи кыраныыссаҕа айаннаабыт кэминээҕи хоһоонноро бэйэлэринэн ол тыйыс айан дневнигин курдуктар эбит, олох үөрүүтүнэн, хомолтотунан толорулар:

Күһүҥҥү күннэрим уһуннулар

Хаардаан, тоҥорон хатайа,

Кыдьымах муустара тоҥнулар,

Кыһыннаах дойдум, Мухтуйа.

Сэрии кэминээҕи саха поэзиятыгар Дьуон Дьаҥылы норуоттар чугасаһыыларын, кинилэри холбооттуур дьиҥ чахчы национальнай өрүттэри биир бастакынан таба бэлиэтээн ырыатыгар-хоһоонугар киллэрбитэ. Кини поэзиятыгар ойуччу миэстэни “Илин чааска баран иһэн” уонна “Дьаакынапка” (Илиҥҥи кыраныыссаттан сурук) диэн айымньылара ылаллар:

Бу Сибирь бөлөөрхөй халлаана,

Бэл кини ааттаах Байкала,

Тоҥорор хараҥа түүннэрэ,

Кураайы курус куйаардара,

Хаардаах халыҥ тыалара,

Станциялара, куораттара,

Дьоно-сэргэтэ, кыргыттара,

Көҕөрөн эрэр айылҕата, –

Бары көстүүтэ, барыта

Мин оҕо санаабын долгутта,

Дойдум туһунан саната.

Ахтыылар кэпсииллэринэн, Гавриил Иванович Макаров Мальта станциятыгар сулууспалаан баран, илиҥҥи кыраныыссаҕа 94-с дивизия 152-с стрелковай полкатын 8-с ротатыгар сулууспалаабыт. Кинилэр полкалара Макеевскай диэн тимир суол станциятыттан тоҕус биэрэстэ туора хайа тэллэҕэр турара.

Саха саллаатын оччотооҕу өйүн-санаатын туругун Дьуон Дьаҥылы хайа да поэттааҕар ордук ситэри-хотору эппитэ:

Ситиһэ иһэбит нууччалар,

Сэрэниҥ, туспа сирдээхтэр!

Сэт-сэмэ чаастара туоллулар.

Уора, өлөрө кимнээхтэр Россияҕа кииртэрэй?

Киһини сиэччи Гитлер, Гиммлер, Геринг, Геббельс, Риббентроп,

Москва буомбатын ботуччу уоп, Берлин, дьэ, бэрин! – диир күннэр Дэбилийэ үүннүлэр.

Кыайыы өрөгөйдөөх күннэрэ чугаһаабыттара. Советскай норуокка сору соҥнообут ыар сэрииттэн ордубуттар дойдуларыгар кэлитэлээн эрэр сурахтара иһиллэрэ. Арай илиҥҥи кыраныыссаҕа тыҥааһын улахан этэ. Онно баар сэриилэри утары милитаристскай Япония мөлүйүөн кэриҥэ саллааттаах Квантунскай армияны тутан турара. Советскай правительство илиҥҥи кыраныысса чугаһыгар маннык тииһигэр тиийэ сэбилэммит өстөөҕү үлтүрүттэҕинэ эрэ табыл тахсарын саллааттар өйдүүллэрэ. Ол тыйыс кыргыһыыга киирэрдии бэлэмнэнэллэрэ. Гавриил Иванович бу ыарахан күннэрин ырыа-хоһоон айан аралдьытынара эбитэ буолуо:

Эн эмиэ көһүннүҥ аанньаллыы,

Сойбут сүрэхпин ититэн,

Көрдүм эн хараххын хат таптыы,

Иһиттим тылгын кэпсэтэн.

Эмиэ мин тилинним, абылыы

Миигин буллулар тапталлар,

Эн кэрэ бэйэҕин хат саныы,

Харах уулара, ырыалар…

Поэт бу кэминээҕи “Доҕорбор”, “Арҕаа: арҕаа, тус арҕаа!”, “Хойукку күһүҥҥү күннэрбэр”, “Этиҥнээх ардах”, “Мин эппиэттиибин” диэн хоһоонноругар немецкэй фашизмы үлтүрүтүү үөрүүтүн этэр уонна сэрииттэн эмсэҕэлээбит олоҕу чөлүгэр түһэрии туһунан санаалар тосхоллоро баһыйар:

Өрө охсон үүннүннэр үөскүүр ыччаттар!

Өрөгөйдөөтүн мин сахам норуота!

Түргэнник остуннар дьөлөрүйбүт баастар!

Илэ тыкпыт иллээх саас күнүн уота!

Советскай сэриилэр тииһигэр тиийэ сэбилэммит Квантунскай армияны урусхаллааһыны саҕалыыр историческай кыргыһыылара тиийэн кэлбитэ. Хабараан охсуһуу саҕаланнаҕын үһүс күнүгэр, атырдьах ыйын 15 күнүгэр, Гавриил Иванович Макаров-Дьуон Дьаҥылы баар полката сэриигэ киирбитэ. Ити кыргыһыы саҕаланыан аҕай иннинэ “Поход” диэн хоһоонун суруйбута:

Хараҥа хойдон, мустан

Хайаларга түстэ,

Буордаах уһун суол устун

Поход устан истэ.

Сатыы, аттаах, мото-чаас…

Саа-сэп өрө туппут

Сэрии күн-түүн аас да аас

Сири толорбуппут. Сүгэһэр, сылаа, утах…

Сүүс көс сири кэлии. Хааман иһиий, хаампатах! Хайыахпытый сэрии!

Уоттаах кыргыһыыга Дьуон Дьаҥылыны өлөр өлүүттэн вещмешогар сүгэ сылдьыбыт кинигэлэрэ өрүһүйбүттэрэ диэн этэллэр. Улаханнык бааһыран сытар Гавриилы 118-с нүөмэрдээх медсанбат санитардара сэрии толоонуттан таһаарбыттар, бааһын-үүтүн сууйан-ыраастаан баран салгыы эмтэнэргэ уонна операция оҥорторорго быһааран 1480 нүөмэрдээх эвакуационнай госпитальга утаарбыттар. Атырдьах ыйын 15 күнүгэр 1945 сыллаахха көхсүгэр уонна сирэйигэр ыараханнык бааһырбыт Г.И. Макаров – Дьуон Дьаҥылы медицинскэй сулууспа майора Быстрова бэрэссэдээтэллээх байыаннай-врачебнай комиссия сэтинньи 19 күнүгэр 1946 сыллаахха биэрбит ыспыраапката көрдөрөрүнэн, иккис группалаах инбэлиитинэн билиниллибит.

Гавриил Иванович Макаров – Дьуон Дьаҥылы поэт, гражданин, фронтовик быһыытынан Кыайыы өрөгөйдөөх күнүн буһан-хатан көрсүбүт:

Төрөөбүт дойдубут туһугар

Өссө үтүөнү оҥороору,

Түптээх олоҕу олороору

Ийэ сир иһигэр, таһыгар

Илинтэн, Арҕааттан иҥнэммит,

Элбэҕи көрөммүт, билэммит, “Эргийбит киһи!” – диир бэйэбит Эһиэхэ дьэ кэлэн иһэбит, Иһэбит, биһиги иһэбит…

Дьуон Дьаҥылы 1946 сыллаахха сэтинньи бүтүүтэ тапталлаах Чурапчытын буоругар үктэммитэ. Кини сэрииттэн төһө да инбэлиит буолан эргилиннэр, үлэ үөһүгэр умса түспүтэ.

1956 сыллаахха талааннаах поэт, тылбаасчыт Г.И. Макаров – Дьуон Дьаҥылы сырдык тыына эмискэ быстыбыта.

Дьуон Дьаҥылы айар үлэтин саха ааҕааччыта умсугуйан ааҕар, сэргиир. Кини уоттаах сэрии туһунан суруйбут айымньылара оччотооҕу тыҥааһыннаах кэм бары кырдьыгын, эрэйин хайдах баарынан ааҕааччыга тиэрдэллэр.

«Саҥа олох»