Саҥа кинигэни ааҕыы
Саҥа санаалары саҕыы:
Билигин билгэлээн көрүү,
Билбэтэххин билэн көрүү…
Александр Тарасов.

Россия президенэ 2015 сылы Литература сылынан биллэрбитэ. Бу иннинэ аҕай 2014 сылга «Сыккыс» литературнай түмсүү салайааччытынан саҥа анаммыт Айталина Олесова, түмсүү оччотооҕу салайааччытын Николай Окоёмов алгыһын ылан, айымньылаах үлэтин 2015 сылтан саҕалаабыта.

Ити туһунан «Сыккыстан сырдык, ыраас» диэн түмсүү 35 сылыгар анаммыт кинигэ (Бэрдьигэстээх, 2018) «Алгыстаах айар аартык» диэн киирии тылыгар А.Н. Олесова бу курдук суруйбута: «Алгыстаах айар аартык» диэн бырайыагынан улуус уонна өрөспүүбүлүкэ түмсүүлэрин кытта көрсүһүүлэри тэрийии былааннаммыта. Манна түмсүү айаныгар үп-харчы өттүнэн «Горнай улууһа» муниципальнай тэриллии, Бэрдьигэстээх нэһилиэгин дьаһалталара көмөлөспүттэрэ…»

Биһиги көрө-истэ сылдьарбытын, «Сыккыс» түмсүүбүт кэлиҥҥи сылларга киэҥ былааннаахтык үгүс өрүттээх үлэни ыытар. Ол түмүгэр түмсүү чилиэннэрин айымньылара киэҥник биллэр үлэлээх «Күрүлгэн» сурунаал (сүрүн эрэдээктэр А.Г. Гуринов), кырдьаҕас сурунаал «Чолбон» (бас эрэдээктэр Г.Г. Андросов), Горнай улууһун литературнай түмсүүтүн «Сыккыс» альманаҕар бэчээттэнэр буоллулар. Айталина Николаевна үлэлиир кэмигэр ордук элбэх кинигэлэри таһааттардылар Михаил Гоголев-Долгун, Руслан Платонов, Александр Тарасов, Владимир Парфенов, Алексей Саввин, Айталина Олесова о.д.а. Үөрүүлээҕэ эдэр кэскиллээх ааптардарбыт: Василий Тимофеев, Ангелина Захарова, Мария Андреева о.д.а. кинигэлэннилэр, элбэхтик бэчээттэнэр буоллулар.

«Сыккыс» литературнай түмсүү үлэтэ-хамнаһа:
Күтүр үрдүк хайаттан
Күнүн-түүнүн күрүлээн,
Көҥүл сүүрүк кутуллан
Кыынньар көмүс күрүлгэн
Чымаан чаҕыл санааттан
Чаҕылҕанныы саҕыллан
Ырыа-хоһоон суруллар,
Ыраас уулуу суккуллар…
диэн хоһооммор туойбутум курдук өрүү айар түмсүүбүт үлэтэ-хамнаһа күүскэ ыытылларыттан үөрэн туран Айталина «Ыра санаам ымыыта» (Сайдам, 2015) кинигэтигэр киирбит хоһоонноругар олоҕуран бэйэм санааларбын ааҕааччыга тиэрдиэхпин сананным…

«Ыра санаам ымыыта» тупсаҕай оҥоһуулаах кинигэ, Айталина «Сыккыс» түмсүү салайааччыта буолбут кэмигэр тахсыбыта. Хомуурунньук киирии тылын суруналыыс, поэт, прозаик Руслан Платонов «Тыл дьону түмэр, тыл дьону араарар» диэн философскайдык ааттаан суруйбут. Ааптар «Ыра санаам ымыыта» диэн ааттаах кинигэ абылаҥнаах аанын аһар. Итини сэргэ улууспутугар, өрөспүүбүлүкэҕэ элбэх ааҕааччылаах, ааҕыллымтыа суруйааччы быһыытынан биллибит Михаил Гоголев-Долгун «Баҕа санаа» диэн үтүө санаатын суруйар, ааҕааччыга ааптар туһунан бэрт киэҥник билиһиннэрэр.

Кинигэ таптал абылаҥа, олох суола, айылҕалыын алтыһан, дьылҕа, тылбаастар диэн биэс түһүмэхтэн турар. Бу түһүмэхтэргэ 50-ча хоһоон наарданан киирбит.

Кинигэ «Таптал абылаҥа» түһүмэҕэр 12 хоһоон баар. Маҥнайгы хоһооно «Маҥнайгы таптал» бары көлүөнэ киһитин кэрэхсэтэр судургу тыллаах-өстөөх эрээри:

Сулуска тэҥнэнэр
Маҥнайгы тапталым!
Сааска холуур
Эдэркээн сааһым,
Олус да кылгаскын!
Түргэнник да ааһаҕын!
диэн этэрэ ааҕааччы эдэр сааһын, маҥнайгы тапталын санатар истиҥ иэйиилээх…

Ааптар бу түһүмэххэ киирбит таптал туһунан кылгас хоһоонноро улуу суруйааччы уонна быраас А.П. Чехов «Кылгастык суруйуу талаан бэлиэтэ» диэн эппитэ өйгө-санааҕа киирэр. Бу санааны чиҥэтэн биэрэллэр маннык строкалар:

Сарсын эмиэ күн үүнүө
Саҥалыы тыыннанан,
Олох баарын биллэрэн
Көтөн кэлиэ суругуҥ!
Таптал кутаатыгар уматан,
Сылаас тылынан угуттуо!
(«Сарсын эмиэ күн үүнүө», стр. 15)

Таптала суох олох тутах, курус буолуо, оттон олоҕу олорбокко тапталы билбэккин. Бу санааны ааптар «Мин олоробун олоҕу» хоһоонун бу курдук бэргэнник, ылыннарыылаахтык түмүктүүр:

Мин талабын тапталы
Олох уустук кэмигэр,
Истиҥ-иһирэх тылынан,
Иэйиим киирэр кэмигэр!
(«Мин олоробун олоҕу», стр. 23)

«Олох суола» түһүмэххэ барыта 21 хоһоон киирбит.

Олоххо Айталина Николаевна ыраас санаанан салайтаран кэрэҕэ, үтүөҕэ дьулуһуулаах, ол кини «Олох суола» түһүмэххэ киирбит хоһоонноругар көстөр:

Сиртэн силистэнэн,
Сириэдийэ чэлгийиэх.
Күн диэки тардыһан,
Дьол суолун тутуһуох!
(«Олох диэн дьикти», стр. 20)

Олохтон барыны сомсорго,
Өрүскэлэһэ санаабаппын!
Ол эрэн тахсар күнтэн үөрэбин,
Киирэр күнү кэрэхсиибин!
(«Олох умсулҕана», стр. 22)

«Айылҕалыын алтыһан» түһүмэххэ 8 хоһоон киирбит. Ааптар айылҕа хас биирдии көстүүтүттэн үөрэр-көтөр уонна көрдөһөр:

Оо, сааскы ардах!
Быйаҥнаах таммах!
Харах уута буолума,
Үрүйэ буолан устума!
Имэҥнээх сиик буолан,
Окко-маска иҥэн хаал.
Чээлэй күөҕүнэн
Алаас-сыһыы устун чэлгий!
(«Сааскы ардах», стр. 30)

«Дьылҕа» диэн түһүмэххэ 8 хоһоон киирбит. Олортон («Дьахтар дьылҕата», стр. 35) хоһоон ойуччу миэстэни ылар.

…Баар этэ барыта
Олоҕун устата-
Үрдүккэ көтүү,
Ардыгар самныы.
Ол эрэн олоҕо
Эрэлтэн турара,
Сып-сырдык саҕахха
Илиитин уунара…

Былыргыттан быйылгыга диэри саха дьахтарын дьылҕатын суруйбатах, туойбатах суруйааччы да, поэт да суох быһыылаах.

Айталина Николаевна «Мин үлэм-мин дьолум» диэн хоһоонугар былыргы амарах санаалаахтар, билиҥҥи социальнай үлэһиттэр дьахталлар буолалларын бигэргэтэн бэртээхэй хоһоону суруйбут:

Сырдык-ыраас дууһалаах
Күннэтэ түбүктээх үлэлээх.
Амарах санаалаах аанньаллар
Социальнай үлэһиттэр…
(стр. 38)

Түмүктээн эттэххэ, олоххо-дьаһахха, үлэҕэ-хамнаска дьулуурдаах, дьоҕурдаах амарах аламаҕай дууһалаах «Алгыстаах айар аартык» бырайыак ааптара, СӨ социальнай сулууспатын туйгуна (2015), Горнай улууһун «Сыккыс» литературнай түмсүү салайааччыта, «СӨ Гражданскай институттарын сайдыыларыгар киллэрбит кылаатын иһин», «Горнай улууһун сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин» бэлиэлээх Айталина Николаевнаҕа айымньылаах айар үлэтигэр, саҥаттан саҥа ситиһиилэри баҕарабыт.

Суруйуубун «Сыккыс» литературнай түмсүүбүт 40 сыла туоларынан «Махтал» диэн хоһооммунан түмүктүүбүн:

Ыллык суолбун кыйа
Ыраас уулаах сыккыс
Сырсар көтө-дайа,
Саната оҕо саас
Сындыыстыы сыдьаайан
Сыыдамнык ааспытын…

Айар суолбун ыйа
Айар түмсүү «Сыккыс»
Атас-доҕор буола
Арыаллаата аргыс
Эрэллээҕин курдук,
«Эн мин» дэһэ куруук…

Сырдык уулаах сыккыс
Сылаас тыыннаах «Сыккыс»
Эйиэхэ махталбын
Этэбин мэлдьитин:
Үөрэр-көтөр күммэр,
Үүнэр-сайдар кэммэр!

Александр Тарасов, суруналыыс, поэт, Солоҕон нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо

Хаартыска «Үлэ күүһэ» хаһыат архыыбыттан