Хайа баҕарар нэһилиэккэ дойдуларын,төрөөбүт тылларын, төрүт үгэстэрин туһугар сүрэхтэринэн-быардарынан ыалдьар, улаханнык долгуйар дьон баар буолаллар. Муома улууһун Улахан Чыыстайыгар киэҥ-халыҥ аймах Слепцовтар ууһаан-тэнийэн олороллор. Бииргэ төрөөбүт 5 далбар хотун, 2 убайдарыныын төрөөбүт улуустарыгар олохсуйан, эһэлэриттэн, аҕаларыттан хаалбыт төрүт дьарыгы салҕааннар, үлэлии-хамсыы сылдьаллар.

Биһиги бу сайын туристыы сылдьаммыт, бөһүөлэккэ хонорбутун истээт, суруналыыс киһи быһыытынан, дьоҥҥо-сэргэҕэ холобур буолар үлэһит дьон туһунан ыйыталаспыппар, Акулина Степановна Николаева (бииргэ төрөөбүттэртэн биирдэстэрэ) туһунан суруйар саамай тоҕоостооҕун эппиттэрэ. Онон быыс булан, бириэмэ аттарына охсоммун, бу ыалга баран, дьиэ хаһаайкатын кытта кэпсэтэргэ санаммытым. Тиийбитим, тэлгэһэҕэ сибэкки арааһа күн уотугар тардыһа үүнэн, силигилии турара. Николаевтар хортуоппуй олордубуттара, сибэккилээн ырааппыт этэ. Улахан теплицэ тутта сылдьаллара. Дьиэҕэ киирбитим, бэрт холку майгылаах  хаһаайка миигин үөрэ-көтө көрсүбүтэ. Уонна бу курдук атах тэпсэн олорон, кэпсэтэн барбыппыт.

— Акулина Степановна, төрөппүттэриҥ, удьуордарын туһунан билиһиннэрииттэн кэпсэтиибитин саҕалыахха?

— Мин манна төрөөбүт нэһилиэгим оскуолатын үөрэнэн бүтэрбитим. Салгыы Дьокуускайдааҕы медицинскэй училищеҕа үөрэнэммин, зуботехник идэтин ылбытым. Хонууга кэлэн идэбинэн 25 сыл үтүө суобастаахтык үлэлээбитим. Уоппускабын ыллым да, ыстаадаҕа бара турар этим. Биэнсийэҕэ тахсан баран, табаларбар тапталын тардан, 6 сыллааҕыта дойдубар көһөн кэлбитим.

Ийэлээх аҕам удьуор табаһыттар. Аҕам, Степан Григорьевич, бэйэтин кэмигэр сопхуоһун аар-саарга аатырдыбыт республика чемпион табаһыта этэ. Ийэм, Мария Афанасьевна, саха кыыһа эбээн уолугар кэргэн тахсан, икки тулаайах дьон ыал буолан, утуу-субуу биһигини төрөппүттэр. Аҕам үлэлии сылдьан, ыстаада тэрийбит. Ол үлэтин-хамнаһын билигин биһиги салгыы сылдьабыт.

Аҕабыт биһиги кыра эрдэхпитинэ өлбүтэ. Ийэм барахсан табаларын ыспакка, тутан олорбут. Улахан убайым Борис Степанович Слепцов  армияттан кэлэн, тракторист идэтин ылбыта уонна ыстаадабытыгар биригэдьиирдээбитэ. Абаҕабыт Егор Григорьевич Слепцов биһиэхэ улаханнык көмөлөһөн, дьоммут саҕалаабыт дьарыктарын сайыннаран, күн бүгүн таба ахсаанын элбэтиигэ сыаллаахтык ылсыһан үлэлии сылдьабыт. Билигин туспа аҕабыт аатынан общиналаахпыт. Кыра убайым Григорий Степанович Слепцов общинабыт салайааччыта, ыстаада биригэдьииринэн сиэн быраатым Алексей Григорьевич кэргэнинээн Вероника Валерьевна Слепцовтар дьиэ кэргэнинэн үлэлэтэ олороллор.

90-с ыһыллыы кэмигэр, династия эрэ баар буолан, маннык ыстаадалар тыыннаах хаалбыттара. Чыыстайга  билигин уопсайа 8 ыстаада баар.

— Тыый, аймаҕынан тутуһан бары бииргэ түмсэн үлэлииргит хайҕаллаах эбит. Дьэ, үлэ-хамнас туһунан сырдата түһүөҥ дуо?

— Билигин 1200 табалаахпыт. Сэттэ бииргэ төрөөбүттэр адьас кыра эрдэхпититтэн бу эйгэҕэ эриллэн улааппыппыт. Биһиги дьоллоох оҕо сааспыт ыстаадаҕа ааспыта. Бу төрүт үгэспитин салҕааммыт, билигин бэйэбит оҕолорбут, сиэннэрбит тэбис-тэҥҥэ сылдьыһар, удьуору, утуму салҕыыр дьон буолан тахсыбыттарыттан биһиги үөрэбит эрэ.

Биһиги аймахха сайын олус сэргэхтик ааһар. Ол курдук, ыраахтан чугастан сиэн оҕолорбут үөрэх дьыла түмүктэннэ да, ыстаадаҕа түмсэбит. Төрүттэрбит олорбут Улахан Чыыстай — “Эгдьэн- Мола” диэн сайылыкпытыгар бары мустабыт.

Улахан эдьиийим Зоя Степановна Садовникова сүүрбэччэ сыл устата оҕолорго  “Гарпаҥҥа” диэн ааттаах сайыҥҥы лааҕыры үлэлэтэр. Онно бэйэбит сиэннэрбитин кытта, бөһүөлэктэн иккилии кыаммат ыал оҕотун эппиэтинэскэ ыламмыт, табаҕа сыһыаран, үлэни таптыыр буоларга, төрөөбүт эбээн тылбыт, культурабыт симэлийбэтин туһугар элбэхтик дьарыктыыбыт.

Кыргыттар иискэ, уолаттар балыкка,булка, табаны мииниигэ, үүрүүгэ, уучахха, акка  о.д.а. эбээн табаһыттарын төрүт дьарыктарын баһылыылларыгар  үөрэтэбит.

Биһиги ыстаадабыт саамай көһүүлээх. Биир сиргэ 5 эрэ хонобут. Онтон салгыы айаннаан иһэбит.

— Эһиги киэҥ аймах туох үгэстэрдээххитий?

— Быйыл ийэбит баара буоллар, 95 сааһын туолуохтаах этэ. Ити бэлиэ түгэнинэн бары бииргэ төрөөбүттэр сайылыкпытыгар мустан, ыһыахтаатыбыт. Ааспыт саас аҕабыт төрөөбүтэ 100 сааһынан биир дойдулаахтарбыт улахан таһымнаах таба бырааһыннньыгын тэрийбиттэрэ. Хас бырааһынньык аайы ийэбит үөрэтиитинэн, бары мустан бииргэ бэлиэтии сатыыбыт. Бииргэ төрөөбүт улахан эдьиийбит олохтон туораабыта. Билигин кини оҕолоро биһиги общинабыт сүрүн күүс дьоно.

Түмсүүлээх дьон, кыайыгас, хотугас буолаллара саарбахтаммат. Онон да буолуо, үс көлүөнэ дьон түмсэммит, билигин таба иитиитигэр интэриэһи күүһүрдэн, инникитин даҕаны сайыннарар, таба ахсаанын элбэтэр баҕа санаалаахпыт.

— Эһиги диэки дьиэ хаһаайкалара дьиэ-уот түбүгүттэн быыс булан иистэнэллэрин туһунан элбэхтик иһиттим. Эйигин нэһилиэк биир талааннаах тарбахтааҕа, общественник, уус-уран самодеятельность көхтөөх кыттааччыта диэн кэпсээбиттэрэ…

— Ииһинэн кыра эрдэхпиттэн дьарыктанабын. Ийэбит барахсан булт, иис албастарыгар кырабытыттан үөрэппитэ. Онон бииргэ төрөөбүттэр ити эйгэҕэ иҥнэн, толлон турбаппыт.

Ыстаадабыт үлэһиттэрин кыһыҥҥы таҥастарын барытын бэйэбит тигэбит.

Бастакы быыстапкабын Хонууга оҥорбутум. 90-с сыллартан тимиринэн, ииһинэн ылсан, эбии баайан, сарыылаан, тирии имитиитинэн дьарыктанабын. Билигин сарыыларбын Саха сирин араас муннуктарыттан сакаастаан ыла олороллор.

Сарыыга  туох да химияны туттубакка, барытын илиибинэн бэлэмниибин . Балтыларбын үөрэппитим. Дьокуускайтан сынньалаҥар сайын аайы кэлэр 13 саастаах  сиэн кыыһым эмиэ иис абылаҥар ылларан эрэр.

Кыыһым Гераида Ивановна идэтинэн экономист-бухгалтер. Күтүөтүм Рустам Николаевич Иванов Хонуутааҕы Дэц-кэ машиниһынан үлэлиир. 3 оҕолоох ыаллар. Кыыһым иискэ эмиэ сыһыаннаах, бириэмэ булан иистэнэрин сөбүлүүр.

Таба сайыҥҥы тириитэ ыстааҥҥа барсар. Оттон күһүҥҥү тирии, халыҥ. Онон сарыы буолар. Тириини сааскы салгыҥҥа тэниччи  ыйаан  хатарабын. Хаппытын кэннэ обработкалыыбын, куочайдыыбын, имитэбин уонна баччаларга, атырдьах ыйыгар сарыылыыбын.

Халлаан сөрүүкээн, бырдах аҕыйаан барыыта, иис үлэтигэр дьэ күүскэ ылсабын. Күһүн олунньуга диэри унтуу заготовкаларын тигэбин. Ити курдук ыстаадабыт үлэһиттэрин таҥастарын барытын бэйэбит хааччыйабыт. Ыраах олорор  суол-иис уустуктардаах буолан, сорох ирдэбиллэр кыаллыбаккалар иис маастара  буола иликпин.

— Акулина Степановна, эн улахан ииһиҥ тугуй?

— Таба түүтүн араас өҥүн аттараммын, көбүөрдэри, таба киэргэллэрин тигэбин. 2-3 сыллааҕыта таба  улахан киэргэлин тигэн бүтэрбитим уонна сарыыларым эмиэ улахан үлэҕэ киирсэллэр. Сарыыга ийэбиттэн хаалбыт сап оннугар бөҕө буоллун диэн, иҥиири туттабын.

Бириэмэ, кэм уларыйарынан да быһылаах, билиҥҥи таба аһылыгыттан да буолуо, урукку  курдук хаачыстыба буолбатах. Үлэ таҥаһын иҥииринэн тигэ сатыыбын. Биир оҥоһукка адьас ылсан үлэлээтэхпинэ, заготовкалаан, имитэн, оһуордаан уонча хонугунан  бүтэриэхпин син.

Сайынын дьоҥҥо балаакка тигэбин. Дьон баҕатынан, бэйэлэрин матырыйаалларынан араас размердаах буолар. Инники этэн аһарбытым курдук, урукку курдук бөҕө хаачыстыбалаах бириһиэни булбаккын. Онон аныгы матырыйаалынан балаакка, аҕыйах сезоҥҥа эрэ барар.

— Хоту дойду хоһуун дьоно көрсөр сүрүн кыһалҕалара тугуй?

— Кыһыммыт олус тымныы. Биһиэхэ -60 тиийээччи. Оттон табаһыттарбыт былыргы балааккаларынан олороллор. Спидола суох, самолет сылдьыбат, сибээс суох. Туох да сонуну билбэккэ олорбуттара. Арай бу 2-3 сыллааҕыттан, граҥҥа кыттан, бураан атыыластылар, сибээс тэриэккэтин туруорунан, быстах кэмҥэ да буоллар интернет баар буолла. Биир сүрүн кыһалҕабыт — бөрө ахсаана элбээһинигэр. Эһэтин аатын илдьэ сылдьар сиэн быраатым, Степан Григорьевич Слепцов бураанынан  бөрөһүттүүр. Ыстаадалары кэрийэн бултуурга элбэх уматык барар. Ол эмиэ кыһалҕаны үөскэтэр.

Аҕыйах сыллаахха диэри бураанынан, атынан, табанан көһөр этибит. Былырыын массыына атыылаһан, дьэ арыый сайдан эрэбит. Билигин урукку курдук ыстааданы хааччыйыы диэн суох буолла. Онон таба эбии аһылыгын, тууһу, комбикорму, эми-тому барытын община бэйэтэ булунар, атыылаһар.

Самолет суох, сырыы суох. Хонууга диэри 1,5 чаас көтөр вертолет ыйга биирдэ тохтоон ааһар.

Биһиги “Өркөн” түөлбэбитигэр сүрүннээн кырдьаҕастар олороллор. Эдэр саастарыгар үлэ бөҕөтүн кыайа туппут ытыктанар дьон. Ол эрээри, биһиги киин ититэр систиэмэҕэ холбоммокко, оһох оттон кыстаан олоробут. Чугаһынан оттук да, дьыалабыай  мас да бүттэ. Кыһын устата үтүмэннээх маһы (6 массыынаны) оттобут. Холобур, биир массыына маһы 15000 атыылаһан киллэттэрэбит. Эбии дохуот киллэриммэт, аҥардас биэнсийэҕэ эрэ олорор кырдьаҕастарга бу сүрдээх уустук боппуруос.

Кочевой оскуола баар. Онно табаһыттар оҕолорун үөрэттэрэллэр. Бөһүөлэккэ табаһыттар оҕолорун интернакка олордоллор.

Табаһыт адьас тиийбэт. Быйыл сайын биһиэннэрэ 4 улахан киһи, уонча оҕону кытта үлэлээтилэр. 14 сааһын туолбут оҕо ыстаадаҕа үлэлээбитэ, стажка ааҕыллан саҕалыыр. Эр дьон — 25, дьахталлар -20 сыл  таба иитиитигэр үлэлээн, биэнсийэҕэ тахсаллар.

— Оҕуруот аһын син балайда олордор эбиккин?

— Мин оҕуруотунан дьарыктаммытым ыраатта. Хортуоппуй, арбуз, кабачки, аһыы биэрэс о.д.а. үүнээйини олордобун, рассада үүннэрэн атыылыыбын. Күһүн кэнсиэрбэ арааһын астааммын, кыһыҥҥыга хаһаанабыт. Оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр кэһии гынан ыытабыт.

Дьиҥинэн,  оҕуруот олордуон баҕалаах дьон элбэх эрээри, хара буор булуута, эмиэ кыайтарбат. Ыаллыы сытар Халыма улууһуттан аҕалтарабыт. Биир куул хара буор – 1000 солкуобай.

— Билигин ханна даҕаны төрүт үгэһи, культураны, төрөөбүт тыл кэскилигэр долгуйар дьон ахсаана аҕыйаан иһэр. Эһиги аймаҕынан ансамбллаах эбиккит. Ким ырыаларын толороҕут?

— Эдьиийдэрбин кытта эбээн культуратын сайыннарыыга үлэлиибит. Эдьиийдэрим педагогтар, учууталлар. Эдьиийим Зоя Степановна Садовникова эбээннии хоһоон, ырыа айар. Ансамблбыт аата — “Эгдьэн — Мола” эбээн тылыттан тылбаастаатахха , киэҥ, нэлэмэн сир диэн. Онон сүрүннээн эдьиийим, күтүөппүт мелодист В.С.Дьячков ырыаларын толоробут. Һээдьэлиибит. Дьокуускайга аҕыйах ахсааннаах норуоттар тэрээһиннэригэр элбэхтик кыттабыт. Ыччаттарбытыгар төрөөбүт тылбыт сүтэн, симэлийэн хаалбатыгар өйдөтүү үлэтин ыытабыт.

— Былааннарыҥ? Баҕа санааларыҥ?

— Иистэнэргэ усулуобуйа наада. Кустарнай мастарыскыай оҥостоммун иистэниэн баҕалаах кыргыттары, эдэр хаһаайкалары төрүт иискэ сыһыарыахпын баҕарабын. Массыыналарбын туруоран, баҕалаах дьону үөрэтиэм этэ.

Төрөөбүт дойдубутун наһаа таптыыбыт. Онон ыраах тэлэһийэ барбакка олордохпут. Эргиччи кэрэ көстүүлэр, хайалар, хатыламмат хартыыналар…

Аны биһиэхэ сир аһын арааһа дэлэйдик үүнэр. Сугун, хаптаҕас,бородьуна, дөлүһүөн, отон, тэллэй. Онон баҕалаах киһи хара тыабыт босхо биэрэр уйгутуттан-быйаҥыттан төһө кыайарынан үргээн, дьиэ кэргэнин хааччыйар кыахтаах. Эр дьон балыктыыр, бултуур. Төрөөбүт Чыыстайбыт, эбээн омук кэскилэ, төрөөбүт тыла, үтүө үгэһэ сайдан, кэҥээн иһэригэр, табабыт ахсаана элбии турарыгар  баҕарабын!

— Акулина Степановна, интэриэһинэй кэпсээниҥ иһин махтанабын! Баҕа санааларыҥ олоххо киирэн истинэр!

 Кэпсэттэ Екатерина Бястинова