1970 сыллаахха  Кыайыы 25 сылыгар  Саха сирин үлэлээн иитиллээччилэрин ааттарыттан Аҕа дойду сэриитин ыар кыргыһыылара буолан ааспыт сирдэригэр, Улуу Новгородка, сэлии муоһугар оҥоһук бэлэх ыытыллыбыта. “Ытык Ильмень” муос балладаны  Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ Аким Акимович Бурцев (1935-2005) оҥорбута.

Дэгиттэр талааннаах киһи төрөөбүт оройуонугар Уус Алдаҥҥа олорон үлэлээбитэ-хамсаабыта. Аким Акимович талааннаах худуоһунньук, муосчут эрэ быһыытынан буолбакка, өссө кэргэнинээн Мария Алексеевналыын бастыҥ ырыаһыттар быһыытынан дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллэллэрэ, биһирэнэллэрэ.  Бурцевтар ааттарынан Республикатааҕы кэргэннии дуэттар конкурстара үс төгүл ыытыллыбыта. Бурцевтар ыччаттара төрөөбүт улуустарын, дойдуларын сайдыытыгар кылааттарын киллэрэн таһаарыылаахтык үлэлииллэр. Кыыстара Саргылана Акимовна Бурцева Улан-Удэтээҕи культура институтун режиссерскай салаатын бүтэрбитэ, билигин Уус Алдан улууһун Бороҕоннооҕу оҕо искусствотын оскуолатын иитэр-үөрэтэр үлэҕэ директоры солбуйааччынан үлэлиир. Уоллара Леонид Акимович ДьУоКХ тэрилтэтигэр суоппарынан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ, билигин чааһынай тэрилтэҕэ оператордыыр. Элбэх сиэннэр, хос сиэннэр эбэлээх эһэлэрин аатын ааттаталлар.  Бурцевтар оҕолоро ийэлээх аҕаларын айар үлэлэрин үйэтитэн,  ырыаларын дискэтин уонна кинигэ таһаарбыттара.

Мин 1997 сыллаахха, государственнай уонна общественнай деятель, поэт, публицист, суруйааччы, П.А. Ойуунускай аатынан бириэмийэ лауреата С.С. Васильев-Борогонскай  төрөөбүтэ 90 сылыгар аналлаах  кэриэстэбил күннэр чэрчилэринэн,  муос баллада автора Аким Акимович Бурцевтыын кэпсэппитим. Ол туһунан суруйуубун бүгүн эһиэхэ билиһиннэрэбин.

Искусство түөрт көрүҥэр

Сергей Степанович Васильев Аҕа дойду сэриитин тематыгар  элбэх дириҥ ис хоһоонноох  айымньылары айбыт  суруйааччынан буолар. “Кылбаҥнаа эрэ, кылыһым”, “Андаҕар”, “Ийэ алгыһа” хоһооннор  киһи сүрэҕэр-дууһатыгар сөҥөр, күүстээх айымньылар. Поэт сэрии тематыгар суруйбут  айымньыларыттан биир чулуулара  “Ытык Ильмень” баллада 19 №-дээх хайыһар биригээдэтин хорсун буойуттарын кэриэһигэр суруллубута.

“Ытык Ильмень” искусство түөрт көрүҥэр  айымньы айылларыгар тирэх буолбута. Ол курдук, литератураҕа – Сэргэй Баһылайап баллада-поэмата, музыкаҕа – композитор Д. Салиман-Владимиров симфоническай айымньыта, үҥкүүгэ –балетмейстер А.Попов “Ытык Ильмень” баллада сюжетыгар  балета уонна мин толорбут үлэм, муос баллада”, — диэн кэпсээнин саҕалаабыта Аким Акимович Бурцев.

1969  сыллаахха Аллайыаха оройуонугар булчут Спиридон Алексеевич Лебедев 2 миэтэрэ 68 сантиметр уһуннаах, 68 киилэ  ыйааһыннаах чиргэл сэлии муоһун булбута. Кыайыы 25 сыллаах үбүлүөйүн көрсө нуучча уонна саха норуоттарын үйэлээх  доҕордоһууларын бэлиэтигэр  бу муоһу саха буойуттарын сырдык  кэриэстэригэр Новгородка бэлэх биэрэргэ быһаарбыттар. Оччолорго эдэр, элбэҕи эрэннэрэр талааннаах худуоһунньукка Аким Акимович Бурцевка ити үлэни толороругар сорудахтаабыттар.

“Аны санаатахха, сүрдээх кичэллээх, элбэх күүһү-кыаҕы эрэйэр  үлэ эбит этэ. Эдэр буолан, улаханнык илистибэккэ үлэлээтэҕим буолуо. Биир сыл устата үлэлээбитим. Итиччэ улахан, сыаналаах матырыйаалга  үлэлиирбиттэн  син толло, чаҕыйа саныырым. Муоска 20 сюжеты, фрагмены оҥоруохтааҕым. Эскизтэри оҥорууга, толкуйдааһыҥҥа  Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ Н.С. Пестряков, педагогическай наука доктора, профессор В.Ф. Афанасьев-Алданскай үлэлээбиттэрэ. Николай Саввич, Виктор Федорович үлэлиирбэр сүбэлээн-амалаан, улаханнык көмөлөспүттэрэ. Биир тылы булан, бэркэ үлэлээбиппит. Сергей Степанович Васильев бэйэтэ кэлэн, үлэбин көрөрө-истэрэ, ыйан-кэрдэн  биэрэрэ. Уопсайынан, бу үлэни оҥорорго олус элбэх киһи ис дууһаларыттан кыһаллан көмөлөспүттэрэ. Оччотооҕу  оройуон салалтата В.В. Румянцев, С.С. Аржаков, Ленин орденын кавалера, кырдьаҕас партийнай үлэһит П.В. Данилов, оччолорго “Холбос” бырабылыанньатын  председателин солбуйааччынан үлэлээбит А.В. Аммосов уо.д.а. көмө-тирэх буолбуттара. Сүрдээх умсугутуулаах үлэ этэ. Сюжета киэҥинэн, идейнай-патриотическай далааһынынан айар киһиттэн элбэҕи эрэйэрэ, ирдиирэ”,-  диэн ахтыбыта муосчут үлэтин туһунан.

Бу үлэ маастарга тус бэйэтигэр суолтатын туһунан кэпсэппиппит. Дьыл-хонук аастаҕын аайы  күннээҕи олох үлүскэнигэр  үтүрүйтэрэн, бэйэтин кэмигэр  ситэ өйдөөбөтөх түгэннэргин олус дьэҥкэтик өйдөөн-санаан,  дириҥ ис хоһоонун сыаналаан, олоххор сөптөөх  анал миэстэтин булларан, дьиҥ суолтатын кэм-кэрдии аастаҕына өйдүүгүн эбит…

“С.С. Васильев мин аҕам туһунан “Кыһыл Танда” кинигэтигэр  суруйан турар, онон кини өссө  мин аҕабын кытта билсибит, сибээстэспит киһи. Сергей Степановиһи  мин куруутун сүрдээх чугастык, истиҥник саныыр киһим этэ. Кинини олус ытыктыыбын. Маннык чулуу киһини, суруйааччыны  кытта үлэлээбитим  миэхэ улахан чиэс, дьол! Аҕа дойду сэриитигэр  охтубут буойуттар  кэриэстэригэр суруллубут “Ытык Ильмень” баллада  сюжетынан үлэ толорбутум миэхэ билигин хас да төгүл долгутуулаах. Муос балладаҕа үлэлээбит кэмнэрбин, Новгород куоракка баран бэлэҕи туттарбыт  түгэммитин олус күндүтүк ахтабын-саныыбын”, -диэбитэ Аким Акимович.

Олох кыларыйбат кырдьыга

Үтүө, кэрэ иннин хаһан баҕарар  куһаҕан, хараҥа күүс күөмчүлүүр. Бука, олох сокуона оннук буоллаҕа… Ол эрээри үтүө уонна үйэлээх син биир иннин быһа түһэрбэт, моһоллортон буһан-хатан, үйэлэри уҥуордаан, өссө ситэн-сириэдийэн, тупсан тахсар! Бука, олох кыларыйбат кырдьыга оннук буоллаҕа!

Муос баллада эмиэ бэйэтин дьылҕатыгар  утарсыылары, моһоллору көрсүбүтэ. А.А. Бурцев ити үлэтин  Художниктар союзтарыгар  улаханнык сэмэлээбиттэрэ, бэлэх быһыытынан Новгородка барарын утарсыбыттара диэн кэпсэтиини истэрим. Аким Акимовичтан ити туһунан ыйыталаспытым.

“Кырдьык, итинник түгэн баара. Художниктар союзтарын бырабылыанньатыгар  суһаллык мунньах тэрийэн, мин үлэбин көрбүттэр, сэмэлээбиттэр. Утарсыбыттар. Бырабылыанньа салалтата дуу, ханнык эрэ бөлөх дуу ити дьыаланы күөртээбит быһыылаах. Муосчуттар  ити мунньахха мин туспар  биир куһаҕан тылы эппэтэхтэрэ, утарбатахтара мин санаабын  бөҕөргөппүтэ. Арааһа, син туох эрэ тыыппалаах буоламмын, мунньах тэрийэн,  мин туспар араллаан буоллаҕа буолуо”,- диэн күлэн кэбиспитэ. Оттон оччолорго  айар үлэ аартыгын аһар киһиэхэ ити ыарахан тургутуу буолуо.

Ити утарсыылары туоратан, муоһу Новгород сиригэр  илдьибиттэрэ. Улуу Кыайыы 25 сыллаах өрөгөйдөөх  үбүлүөйүгэр,1970 сыл ыам ыйыгар Саха сириттэн 5 киһилээх бөлөх Улуу Новгород сиригэр аттаммыта. Ити сырыы туһунан “Правда”, “Советская Россия”, “Новгородская правда”, “Кыым”, “Эдэр коммунист”,  Уус Алдан оройуонун “Ленинскэй тэрийээччи” хаһыаттартан кырыллыбыт матырыйааллары, хаартыскалары Аким Акимович миэхэ көрдөрбүтэ. Новгородка барбыт Саха АССР делегациятын састаабыгар Ленин орденын кавалера, партийнай үлэһит П.В. Данилов, үс сэрии кыттыылааҕа, алта бойобуой орден кавалера Д.Д. Оллонов, РСФСР Министрдэрин  Советын иһинэн  Саха АССР  бастайааннай бэрэстэбиитэлэ Т.Д. Сивцев, Дьокуускайдааҕы телевидение студиятын оператора  Г. Вахрамеев уонна А.А. Бурцев бааллара.

Дьокуускайтан Новгородка көтөллөрүгэр  Москва куоракка  тохтоон барбыттар. Ыам ыйын 7 күнүгэр  Якутпредставительство музей-хоһугар  муос оҥоһугу көрбүттэр-истибиттэр. Киин сир чөмчөкөлөрө, РСФСР Министрдэрин  Советын председателин солбуйааччы, РСФСР Госпланын  председателэ, ССРС Верховнай Сэбиэтин депутатаК.М. Герасимов, РСФСР Культуратын министрин солбуйааччы Е.М. Милов, РСФСР уонна Саха АССР  культуратын үтүөлээх деятелэ, художник Н.П. Христолюбов үлэни үрдүктүк сыаналаабыттар. Культура министрин солбуйааччы Е.М. Милов  үлэни Москва музейдарыттан биирдэстэригэр  хаалларыах баара дии сылдьыбыт. Москваҕа олорор сахалар, столицаҕа үөрэнэр студеннар, сүүсчэкэ киһи кэлэн, дьикти үлэни көрбүттэр. Онно биир киһи: “Бу бэйэлээх оҥоһугу Америкаҕа эбитэ буоллар,  муос ыйааһынын саҕа кыһыл көмүскэ атыылаһыа этилэр”,- диэн саҥа аллайбыт. Бука, боростуой көрөөччү санаатыгар олус сөҕөн-махтайан, үөрэн-көтөн, биир дойдулаахтарынан киэн туттан,  ити тыллары эттэҕэ буолуо…

Сылайбат, үйэ-саас тухары кэпсиир сэһэнньит

Саха улуу олоҥхотун сюжеттарыттан  саҕалаан, төрөөбүт дойдубут баай Байанайдаах айгыр-силик айылҕата, норуот ууһа-урана, Манчаары Баһылай дарбааннаах айаннара, саҥа олоххо угуйан, өрөбөлүүссүйэ уотун күөдьүппүт политсыылка, “Романовка”, “Ленатааҕы ытыалааһын” чахчылара, В. И. Ленин 1921 сыллаахха ыыппыт телеграмматын тексэ, гражданскай сэрии  килбиэннээх сыллара, Аҕа дойду сэриитин  кырыктаах кыргыһыылара, Мүрү алааспыт, саллааттар ийэлэрин кутурҕана, эйэлээх олох үлэтэ – барыта бу муоска көрдөрүллүбүттэр. Сергей Васильев “Ытык Ильмень” балладатын тыллара муоска  кыһыллыбыттар. Саха сирин историята, саха норуотун өрөгөйө, трагедията – барыта манна баар!

Ол да иһин бу бэлэҕи ыларыгар Новгород уобалаһын ССКП  уобаластааҕы комитетатын бастакы секретара В.Н. Базовскай: “Бу айымньы ханнык да тылтан иҥнэн-хаайтаран турбакка, сылайар-сындалыйар диэни билбэккэ, үйэ-саас тухары кэпсиир үтүөкэннээх сэһэнньит буолуо”, — диэбит.

Муос баллада авторыгар Аким Акимович Бурцевка Новгород куорат Бочуоттаах гражданина аат иҥэриллибитэ. “Новгородтары  кытта ыкса сибээһи  тутуһабын. Кэлин өссө түөртэ баран кэлбитим. Соторутааҕыта Кыайыы үбүлүөйүгэр  ыҥырбыттарын, кыайан барбатаҕым”, — диэбитэ А.А. Бурцев.

Муос айымньы 1984 сылга диэри Новгородтааҕы музей-заповедникка турбута, онтон 1992 сылга диэри  Хотугулуу-Арҕааҥҥы фронт музейыгар (Старай Русса Вокресенскайдааҕы соборугар) көрдөрүллэрэ.  2018 сылтан Хотугулуу-Арҕааҥҥы фронт саҥа музейыгар,  «Полярная звезда» диэн кимэн киирии  операциятыгар анаммыт экспозицияҕа баар. 2015 сыллаахха “Ытык Ильмень” муос баллада Сахатын сиригэр кэлэ сылдьыбыта, Дьокуускайга Ем. Ярославскай аатынан музейга, Уус Алдаҥҥа Бороҕоннооҕу музейга көрдөрүүгэ туруоруллубута.  Билигин даҕаны ити кэрэ үлэни көрөн туран, хас биирдии саха киһитэ ис сүрэхтэн иэйэн  бэлэхтиир-маанылыыр үтүө үгэстээх, сайаҕас санаалаах, дириҥ мындыр өйдөөх, уран тарбахтаах  норуотунан киэн туттар буолуохтаах!

Лира Яковлева