Олунньу 23 күнэ биһиэхэ саха норуотугар Ильмень күөлүн кырыктаах кыргыһыытыгар кыттыбыт буойуттарбытыгар өйдөбүл күн.

Бу кыргыһыыны “Улуу  Ильмень” диэн балладатыгар Ойуунускай аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи бириэмийэ лауреата Сергей Васильев суруйан турар.

Үгүс саха буойуннара бу кыргыһыыга сырдык тыыннарын толук уурбуттара. Кинилэртэн үгүстэрэ Ильмень күөл уонна Лопать өрүс муустарыгар геройдуу охтубуттара, бааһырбыттара. Ити курдук сахалар түмсэн сэриилэспит сирдэрэ суох.

Биһиги аҕабыт Петр Михайлович Федоров бэс ыйын 18 күнүгэр 1917 сыллаахха Хаҥалас улууһугар, I Эргис нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Хороччу улаатан эрэр уол 14 саастааҕар Дьокуускайга педучилищеҕа  үөрэнэ киирбитэ. Бэрт ситиһиилээхтик, умсугуйан туран үөрэнэ сырыттаҕына, 1934 сыллаахха баара-суоҕа уон сэттэлээх эдэркээн киһини комсомол Обкомун уонна Саха сирин Наркомпроһун путевкатынан Горнай оройуонугар “ликбез – ликвидация  безграмотности” хампаанньаҕа сөп түбэһиннэрэннэр учууталынан анаабыттара. Бу кэмтэн ыла кини олоҕо бүтүннүүтэ Горнай оройуонун кытта ситимнэммитэ, бу сир иккис дойдутунан буолбута. Эдэр учууталы Ходороох начальнай оскуолатын сэбиэдиссэйинэн анаабыттара. Ходороох билиҥҥи Хаахынайдаах анараа өттүгэр баар биир саамай кырыы сир этэ. Бу оскуолаҕа 1934-1936 сылларга үлэлээбитэ. Оҕолору таһынан улахан дьону мунньан сурукка-бичиккэ үөрэппитэ. Аҕыйах ахсааннаах үөрэхтээх дьон бары турунан, кырдьык да, аҕыйах сыл иһигэр улахан дьон үксэ ааҕар, суруйар буолбуттара. Бу оччотооҕу кэм сүҥкэннээх ситиһиитэ этэ.

1936-1939 сылларга Бэрдьигэстээх сэттэ кылаастаах оскуолатыгар история, география, саха тылын учууталынан, пионердарга ыстаарсай баһаатайынан, оскуола комсомольскай тэрилтэтигэр сэкирэтээринэн үлэлээбитэ. Ол быыһыгар, 1938 сыллаахха Дьокуускайга киирэн, педучилищеҕа үөрэҕин бүтэрэн тахсыбыта. 1939-1941 сылларга II Атамай оскуолатыгар дириэктэринэн анаммыта. 1940 сылтан ССКП чилиэнэ. Инньэ гынан, нэһилиэк партийнай тэрилтэтин, ону таһынан өссө комсомол ячейкатын баһылыга буолбута. 1941 сылга нэһилиэк улахан дьонун үөрэҕинэн хабары ситиһиилээхтик тэрийэн, киһи барыта ааҕар, суруйар буолбута. Манна үлэлиир сылларыгар интэринээт дьиэтин, учууталлар уопсайдарын туттарбыта. 1941 сыллаахха партия райкомун мэктиэтинэн Солоҕон нэһилиэгин, Өрт оскуолатын дириэктэринэн анаммыта. Бу да нэһилиэккэ партийнай тэрилтэ сэкирэтээринэн талыллыбыта. “Ликбез” түмүгүнэн бастыҥ көрдөрүүлэнэн 1942 сыллаахха, кулун тутар ыйга Саха АССР народнай комиссариатын уонна үөрэх наркомун махтал суруктарынан бэлиэтэммитэ.

1941 сыллаахха Өрт нэһилиэк киинэ буолбута. Онон манна маҥнайгы дьиэлэр, холкуос хотонноро тутуллубуттара. Эргэ таҥара дьиэтигэр эбии сыһыары тутуулаан, кэҥэтэн, Черепановскай хамсааһын бачыымынан типовой аҥардаах оскуола дьиэтин көҥдөйүн бүтэттэрэн баран аармыйаҕа ыҥырыллан барбыта. Оскуоланы Ньурбаҕаанчына уонна Солоҕон нэһилиэгин  холкуостаахтара баҕа өттүлэринэн, биир биэс харчыта суох туппуттара. Бу дьиэҕэ 1959 сылга типовой оскуола үлэҕэ киириэр диэри үөрэммиттэрэ.

1942 сыл, бэс ыйын бүтүүтэ Горнайтан 360 киһи Ийэ дойдуларын көмүскүү барбыттара. Дьокуускайга сатыы киирбиттэрэ. Онтон Уус-Кукка диэри хас да эшелон буолан борокуотунан устубуттара. Горнайдары кытта Бүлүү, Дьокуускай, Чурапчы, Уус Алдан, Таатта, Мэҥэ Хаҥалас дьоно бааллара. Георгий Иванович Аргунов, II Атамай оскуолатын дириэктэрэ эшелон начальнигын солбуйааччы, Петр Михайлович партийнай тэрилтэ сэкирэтээрэ этилэр. Уралга, Пермскэй уобаласка, Вершет диэн байыаннай лааҕырга хас да уон тыһыынчанан киһини мунньан байыаннай үөрэххэ үөрэтэллэрэ. Командование манна сахалары бииргэ түмэн туспа хайыһар биригээдэлэрин тэрийэргэ быһаарыы ылыммыта. Бу сахалартан турар туспа сэрии чаастарын тэрийии Аҕа дойду Улуу сэриитин устатын тухары соҕотох холобура этэ. Саха сириттэн Вершеткэ уонтан тахса тыһыынча киһи кэлбитэ. Кэлбит дьонтон аҕа саастаах өттүлэрин талан ылан сонно тута маршевай роталарынан суһал үлүгэрдик Сталинградка ыыталаабыттара. Эдэрдэри, 23-25 саастаахтары анал хайыһар биригээдэлэригэр үөрэтэ хаалларбыттара. Кинилэртэн 19, 20, 21, 22, 23 биригээдэлэри тэрийбиттэрэ. Петр Михайлович уонна атын горнайдар 19 биригээдэҕэ түбэспиттэрэ. Биригээдэҕэ 1712 нуучча, 597 саха, 250 украинец, 95 татарин, 66 белорус уонна 200 араас атын омук бааллара. Олортон комсомолеһа 689, коммуниһа 157 этилэр. Үөрэх кэмигэр ытыыга уонна хайыһарынан сүүрүүгэ ыытыллыбыт күрэхтэһиигэ 19 биригээдэ Бүтүн Уральскай байыаннай уокурукка кыайыылааҕынан тахсыбыта. Манна кыттааччыта үксэ саха ыччата этилэр.

Аргунов Георгий Иванович биригээдэ комсомольскай тэрилтэтин босхоломмут сэкирэтээринэн, Дьячковскай Семен Федорович отделение командирынан, Петр Михайлович батальон парткомунан, политрук көмөлөһөөччүтүнэн анаммыттара. Соннук уоттаах сэриигэ киирбиттэрэ. Оччотооҕуга бары биир сиргэ түмсүбүт, күөгэйэр күннэригэр сылдьар эдэр саха уолаттара бэрт сотору кэминэн үксүлэрэ “сырдык тыыммыт быстыа” диэн хаһан да санаабаттара. Муста түстүлэр да көхтөөх баҕайытык, оччолорго саҥа тэнийэн эрэр сахалыы ырыалары көҕүһэ-көҕүһэ ыллаан дуораталлара, ол быыһыгар араас көрдөөх кэпсээннэри сэһэргэһэллэрэ. Бэйэлэрин түмсүүлэринэн атын омуктары сөхтөрөллөрө. Сорохтор кинилэри ордугургуу, ымсыыра көрөллөрө. Бары эдэр, чэгиэн бэйэлээх этилэрэ.

Тохсунньу бүтэһигэр, 1943 сыллаахха, кинилэри Хотугулуу-Арҕааҥҥы фроҥҥа ыыппыттара уонна Ильмень күөл уҥуоргу дэриэбинэлэрин өстөөхтөн босхолуур соругу туруорбуттара. Ильмень күөл алта көс усталаах, түөрт көс туоралаах, ортотугар арыылаах, сир аайы суох сүҥкэннээх эбэ. 19-с биригээдэҕэ атаакаҕа киирэргэ бирикээс олунньу ый 22 күнүгэр бэриллибитэ. Ол түүн 40 км сири килэҥ муус устун хайыһарынан тэбэн, олунньу 23 күнүн сарсыардатыгар сэниэ-сылба быстан туран утары кытыл туһаайыытыгар тахсыбыттара. Уон чааска өстөөх бөҕөргөтүнэн сытар, үрдүк сыырдаах күөл биэрэгин кимэн киирэн ылыыга туруммуттара. Былааннаммытын курдук түүннэтэ, өссө хараҥа эрдэҕинэ саба түһэр былаан хара ааныттан сатамматаҕа. Барытын көрөн олорор, тииһигэр дылы сэбилэммит өстөөх кутаа уотунан, сибиниэс ардаҕынан көрсүбүтэ. Кинилэргэ үөһэттэн таҥнары, килэҥ муус устун аһаҕастык саба сүүрэн иһэр Кыһыл Аармыйа байыастарын ытыалыырга бэрт табыгастаах этэ. Ол эрэ буолуо дуо? Өссө отуттан тахса бомбардировщиктар кырына-кырына көтөн халаахтаан кэлэн буомбалаан, күөл мууһун күөрэ-лаҥкы түһэрбиттэрэ. Үөһэттэн эргийэ сылдьан пулеметунан харса суох ытыалаабыттара. Бары барыта үөдэн-таһаан, ыһыллыы-тоҕуллуу. Буомбаттан күөл мууһа үнтүрүтэ ыстаммыта, сиикэй, тымныы салгыҥҥа буруолуу сытар киэҥ ойбоннор өлүү айаҕа буоланнар аҥас гына түспүттэрэ. Кыһыҥҥы таҥастаах, хайыһардаах, толору саалаах-сэптээх уонунан, сүүһүнэн ахсааннаах дьон тымныы ууга түһэн өрө булумахтана түспүттэрэ. Өй мэйдээх тулуйбат ыһыыта-хаһыыта сатараабыта. Саатар хас сөмүлүөт буомбалаары супту түстэр эрэ хамаандабыт: “Ложись!” диэн буолан иһэрэ. Горнайдар бары кэриэтэ биир взводка түмүллэн сылдьаллара. Командирдарын тута кэриэтэ өлөрбүттэрэ. Онон Семен Дьячковскай хамаандатынан, ханнык да халы-мааргы: “Ложись!” диэни истибэккэ кыл тыынынан уҥуоргу, өстөөх ылан сытар кытылыгар харса суох ыстаммыттара. Ким эрэ буулдьаҕа табыллан охторо да ууга түһэртэн быыһаммыттара. Үрдүк эниэ сыыр анныгар сытан тыын ыла түспүттэрэ. Манна өстөөх буулдьата ылбат сирэ этэ. Петр Михайлович кэннилэригэр, ууга түһэн өлөн эрээччилэр ортолоругар сахалыы саҥа элбэҕиттэн саллыбыта, хараастыбыта. Өр буолбатаҕа, сүрүн күүс сүтүк бөҕөтүн көрсөн туораатын кытта хаардаах сыыры өрө мэҥийэн атаака саҕаламмыта. Кылгас кэмҥэ чугуйан ыла-ыла, хос-хос атаакалаан Ретли, Устриц дэриэбинэлэри босхолообуттара. Олунньу 25 күнүгэр салгыы Подбровка, Усекралово, Корново дэриэбинэлэри өстөөхтөн ыраастаабыттара. Олунньу 27 күнүттэн кулун тутар 2 күнүгэр диэри Больнежскай дэриэбинэни ылар иһин улахан илистиилээх сэрии буолбута. Сүтүк кэмэ суох элбэҕэ. Баара эрэ үс сүүсчэ киһи хаалбыта. Петр Михайловичтыын Саха сириттэн бииргэ кэлбит дьонуттан ахсааннаах киһи тыыннаах ордубуттара. Доҕорун Г.И. Аргуновы снайпер төбөҕө табан өлөрбүтэ. Өлө сытарын булан наһаа аһыйбыта, хараастыбыта. Кинилэр иккиэн учууталлар, иккиэн оскуола дириэкэордэрэ этилэрэ. Көрсө түстүлэр да барыны бары ырытан, бэркэ диэн астынан туран кэпсэтэр буолаллара.

Бу улахан өлүүлээх-сүтүүлээх биир атаакаҕа муус үрдүнэн сүүрэн иһэн, өлбүт киһиэхэ кэтиллэ түһэн, тохтуу биэрбит. “Кимий? Хайа, Канаев дуу? Оо, сор эбит! Кеша эрэйдээх бырастыы!” – аҕабыт Петр Михайлович аймаммыт, хаһан да ууламмматах харахтарыттан бөдөҥ-бөдөҥ таммахтар ыгыллан тахсыбыттар. Тобуктаан олорон бокуонньук быластыы бырахпыт икки илиитин ылан түөһүгэр уурбут, бэргэһэтин көннөрөн, сирэйигэр-хараҕыгар хаан бырдаҥалаабытын платогунан соппут…

Итинтэн ыла хас да сыл ааспыт. Петр Михайлович дойдутугар эргиллэн кэлэн Горнай оройуонугар үлэтин салҕаабыт. Биирдэ хайа эрэ хаһыаты ааҕа олорон, кини хараҕа “Канаев Иннокентий Петрович” диэн аакка иҥнибит. “Бай, бу кимий? Ама, кини буолуо дуо? Суох, көннөрү аата маарынныыр киһи ини…”, — дии санаабыт.

Онтон арай биирдэ Дьокуускайга киирэн уулуссанан иһэн көрдөҕүнэ, били Ильмеҥҥэ өлбүт Канаев илэ бэйэтинэн бу хааман чиккэлдьийэн иһэр эбит. Дьэ, чахчы итини этэллэрэ буолуо: “Өлөн баран тиллии” – диэн.

Петр Михайлович биир түгэҥҥэ кини эмиэ “өлө” сылдьыбыттаах. Ол туһунан маннык кэпсээбиттээх: “1969 сыллаахха Горнай оройуонуттан Ильмень күөл кыргыһыы кыттыылаахтарын делегациятын салайан уонна оператор Н.М. Сантаев киинэ устааччылаах, В.Т. Варламов суруналыыс буолан Старай Руссанан, Новгородынан урут сэриилэспит сирдэрин көрө бара сылдьыбыттар. Биир музейга киирэн өйдүбүнньүк кинигэни көрө туран бэйэтин аатын көрбүт, онтон туох испииһэгэй диэн хаттаан көрбүтэ “Ильмень күөл кыргыһыытыгар өлбүт буойуннар испииһэктэрэ” диэн эбит. Оскуолаҕа көрсүһүүлэргэ оҕолор киниттэн ыйыталлар эбит: “Эн хайдах быһыылаахтык өлбүккүнүй?”, онуоха аҕабыт: “Хайдах? Мин өлбөтөҕүм. Көрбөккүт дуо, мин тыыннаахпын буолбат дуо?”, “Ити испииһэктэн сотон кэбиһиҥ” диэбит. Ону “Суох, соппоппут, авторитетнай докумуону аҕаллаххына эрэ сотуохпут” диэбиттэр. Ону аҕабыт: “Улахан сиэтин. Баҕар, өлбүт да буолуум” диэн сапсыйан кэбиспит.

Аны санаатахха, ити түгэҥҥэ хайдахтаах курдук аҕабыт сүрэҕэ хараастыбыта буолуой.

Кини тиллибитэ уонна эмиэ салгыы сэриилэһэн барбыта. Хайыһары аны таанкаҕа уларытыы. Танкист – механик-танкист буолбута. Үһүс Прибалтийскай фронт, гвардейскай танковай полкатыгар сулууспалаабыта. Түөрт таанката умайан, контузия  ылан Кыайыы кэнниттэн дойдутугар алтынньы ыйга, 1945 сыллаахха демобилизацияланан, Горнай оройуонугар уоттаах сэрииттэн тыыннаах ордон тиийэн кэлбитэ. Сэрииттэн кэлэригэр үс бойобуой мэтээллээҕэ, онтон биирэ “За боевые заслуги” этэ.

Горнайга кэлиэҕиттэн партийнай үлэҕэ тардыллыбыта. 1945-1947 сылларга ССКП Горнайдааҕы райкомугар учуот отделын сэбиэдиссэйэ, 1947-1950 сылларга тэрийэр отдел сэбиэдиссэйэ, 1950-1952 сылларга Усуйаана райкомун иккис сэкирэтээрэ, 1952-1953 сылларга Намнааҕы МТС политчааска солбуйар дириэктэрэ, 1953-1955 сылларга Намнааҕы МТС босхоломмут партора, 1955-1957 сылларга ССКП Горнайдааҕы райкомун инструктора, 1957-1963 сылларга райком сэкирэтээрин көмөлөһөөччүтэ. 1963-1964 сылларга Бэрдьигэстээх оскуолатын начальнай кылааһын учуутала. 1964-1975 сылларга Бэрдьигэстээхтээҕи Республиканскай көмөлтө оскуола дириэктэрэ. Петр Михайлович дьэ манна тэрийэр, салайар дьоҕурун ууран туран, ис сүрэҕиттэн ылсан үлэлээбитэ. Оскуола туһа диэн Москваҕа тиийэ сылдьыбыта, турууласпыта, туруорсубута. Саҥа тэриллии буолан оскуола материальнай-техническэй базата мөлтөҕө. Аҕыйах сыл иһигэр интэринээт дьиэтин, остолобуойу, прачечнайы, үлэнэн үөрэтии мастарыскыайын туттарбыта. Оскуола үөрэтэр, иитэр үлэһиттэрин болҕомтолоохтук, сөпкө сүүмэрдээн, талан ылаттаабыта, сатабыллаахтык аттаран, ис кыахтарын туһанан үлэлэппитэ. Оҕолор 23 улуустартан медицинскэй-педагогическай хамыыһыйанан сүүмэрдэнэн кэлэн, интэринээккэ олорон үөрэнэллэрэ. Бу сыралаах үлэ түмүгүнэн оскуолаттан маассабай оскуолаҕа оҕолор төннөллөрө быраһыана үрдээбитэ. Үөрэх билиитин таһынан оҕону үлэ (рабочай) специальностарыгар үөрэтэн столяр, обувщик, портной идэтин биэрэн оҕолор оскуола кэнниттэн үлэҕэ бэлэмнээх барар кыахтаммыттара.

Ол саҕанааҕы кэм партия ыытар политикатын өйөөн ас-үөл Бырагырааматын олоххо киллэрсэн оскуола Кировскай нэһилиэгин кытта шефтэһэн үлэлиирэ. Манна кэлэктиип улахан аҥара эр киһи буолан төһүү буолаллара. Сайын ахсын биригээдэ тэринэн окко, эбии аһылыгы бэлэмнээһиҥҥэ, тутуу үлэтин, холобура Улахан үрэххэ сылгы базата, Хоту Алааска субай сүөһү сайылыгын базатын, Чэкээҕэ олорор икки квартиралаах дьиэни туппуттара. Ону таһынан Бэрдьигэстээххэ ыытыллар культурнай-спортивнай тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кытталлара, бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьаллара. Нэһилиэктэргэ ырыалаах-тойуктаах гастроллуур этилэр.

Петр Михайлович сыралаах үлэтэ сыаналанан, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, Бэрдьигэстээх нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, “Ленин төрөөбүтэ 100 сыла”, “Үлэҕэ килбиэнин иһин” мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

Петр Михайлович олоххо активнай позициялаах буолан үлэтинэн муҥурдаммакка общественнай үлэҕэ актыыбынайдык кыттара. Ол курдук, 25 сыл пропагандиһынан, 5 сыл оскуолаҕа төрөппүт кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн, 1960-1970 сс. саастарын ситэ илик оҕолор хамыыһыйаларын бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан, 1965-1975 сс. оройуоннааҕы бэтэрээннэр сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Усуйаана оройуоннааҕы сэбиэтин депутатынан, ССКП Горнайдааҕы райкомун чилиэнинэн, ревизионнай хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлинэн, оройуоннааҕы быыбар хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ.

Дьэ, ити курдук, Аҕа дойдуну көмүскүүр уоттаах сэрии биир саамай тосту уларытыылаах бириэмитигэр – 1943 сыллаахха буолбут кыргыһыыттан аҕабыт өлөр-тиллэр охсуһууга көрдөрбүт геройдуу быһыыта, кылгас буолан баран олорбут чаҕылхай олоҕо биһиэхэ тыыннаахтарга, кэлэр көлүөнэлэргэ мэлдьитин сырдык сулус буолан суһумнуу умайыаҕа!

Надежда ФЕДОРОВА, П.М. Федоров кыыһа, Бэрдьигэстээх нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Саха өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай сулууспатын туйгуна.

Дьокуускай к.