САХА СИРЭ. Олунньу 19 күнэ — ULUS.MEDIA. Оскуола саҕаттан ууруна сылдьар күндүтүк саныыр суруктарым, открыткаларым ортолоругар Сергей Васильев “Священный Ильмень” диэн 1968 сыллаахха тахсыбыт Вячеслав Рябцев тылбаастаабыт кыра кинигэтэ баар. Поэт, публицист Сергей Степанович Васильев «Ытык Ильмень» (1967с.) баллада-поэма иһин П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата буолбута. Реквием-поэма элбэхтик нууччалыы, сахалыы тахсыбыта. Сергей  Васильев Ильмень күөлгэ саха саллааттарыгар анаан пааматынньыгы туруоруу көҕүлээччилэртэн биирдэстэрэ.

Оскуола кэнниттэн университекка бастакы кууруска үөрэнэр кэммэр Сайсаарга Чайковскай уулуссаҕа баар икки этээстээх мас дьиэҕэ уопсайга олорбутум. Онон үөрэнэр сирбэр барарбар-кэлэрбэр үһүс нүөмэрдээх автобуһунан айаннаан иһэн, Ильменскэй уулуссаҕа турар саллаат пааматынньыгын көрөрүм. 2005 сыллаахха, балаҕан ыйыгар, Улуу Кыайыы 60 сылыгар анаан өссө “Ильмень үрдүнэн туруйалар” сквер-пааматынньык арыллыбыт уонна саллааттар сырдык ааттара оройуоннарынан (улуустарынан) наарданан, суруллубут.  Манна  Кэбээйи оройуонуттан (улууһуттан) соҕотох Михаил Спиридонович Колмогоров – кырдьаҕас таайбыт аата баарын соторутааҕыта биллибит уонна соһуйдубут.

“Бэлэм буол”, “Кэскил” хаһыаттарга өр кэмҥэ хаартыскаҕа түһэрэр кэрэспэдьиэнинэн үлэлээбит сэрии кыттыылааҕа, түөрт бойобуой уордьан кавалера Иннокентий Петрович Канаев төрөөбүтэ 100 уонна кини бойобуой суолун саҕалаабыт Ильмень күөллээҕи кыргыһыы 76 сылларынан өрөспүүбүлүкэ үөрэнээччилэригэр “Ытык Ильмень саллаата” ирдэбил үлэ  ыытыллыбыта. Манна сиэмминээн 9 кылаас үөрэнээччитэ Семен Сметанинныын кыттан иккис миэстэ буоллубут.  Михаил Спиридонович-Мэхээчэ туһунан Кэбээйи оройуонун, республика  «Память» кинигэлэригэр бэрт кылгас олоҕун эрэ сылларын туһунан суруйуу баар.  Онон бэл төрөппүт оҕолоро Ильмень күөлгэ сэриилэспитин билбэккэ сылдьыбыттар. Зинаида Михайловна дьиэ кэргэнэ куоракка көһөн  Сайсаарга Ильменскэй уулуссаттан чугас олорбуттара. Куруутун пааматынньык аттынан ааһаллар эбит. Биирдэ Кыайыы күнүн чугаһыгар эдьиийэ  Мария Михайловналыын аҕаларын аата баарын көрөн наһаа соһуйбуттар. Мэхээчэ хаһан да сэрии туһунан оҕолоругар кэпсээбэт эбит. Онтон ыла пааматынньыкка аҕаларын кэриэстээн бэлиэ күннэргэ сибэкки, алаадьы уурар буолбуттар.

Михаил Спиридонович, Мэхээчэ, улахан кыыһа Мария Михайловна Корякина (Колмогорова) кэпсиир: «Аҕам сайын дэриэбинэ ыала сайылыкка көспүттэрин кэннэ Нам Аппаанытыгар аймахтарыгар, Ильин Бүөтүрдээххэ тиийбит. От үлэтин саҕана үлэлии сылдьан көрдөхтөрүнэ баттыктаах тайахтаах кыра оҕо иһэр үһү. Бүөтүр эбээтэ Өкүлүүнэ бастаан билбэтэх: наһаа кыра, ырыган, биир да тииһэ суох, тайахтаах,  атаҕар бааһырыылаах. Аһынан дэлби ытаабыттар. Онтон Өкүлүүнэ көрөн-истэн бүөбэйдээн арыый буолан, Сииттэтигэр кэллэҕэ».

Сииттэ – ийэм төрөөбүт дойдута. 1958 сыллаахха аҕам Николай Николаевич Тимофеев “Киров” аатынан холкуос бэрэссэдээтэлинэн ананан Кэбээйиттэн Сииттэҕэ көһөн барбыппыт. Мэхээчэлээх  чугас ыалларбыт, аймахтарбыт этилэр. Оҕолор бииргэ оонньуурбут. Үрэх үрдүттэн кииһилэ, толоонтон тураах сугуна диэн дьикти отону үргүүрбүт. Сииттэҕэ киирбит сылбытыгар, 1958 сылллаахха, улахан уу кэлбитэ. Мэхээчэ, маҕаһыыҥҥа, үлэтигэр тыынан барарын өйдүүбүн. Дьиэм үрдүгэр олорон көрөрүм. Олус сэмэй, чэнчис, улахан саҥата суох, холку майгылаах киһи быһыытынан өйдөбүл хаалбыт. Сэриигэ сылдьыбытын кэнники эрэ билбитим.           Сииттэттэн Кэбээйигэ 1962 сыллаахха көһөн кэлбиппит. Кэбээйигэ Мэхээчэ кэллэҕинэ куруутун сылдьара, хоноро. Эбээбин кытары өрүү уруккуну ахталлара-саныыллара, дуобаттыыллара. Баҕар, ол да иһин буолуо, быраатым Федя үчүгэй дуобатчыт  буолан үгүс күрэхтэһиигэ кыттан ситиһиилэммитэ, университет чемпиона буолбута, бастакы спортивнай разрядтааҕа.

Мэхээчэ кэргэнэ Александра Ивановна Дьячковская Чурапчы Кытаанаҕыттан төрүттээх этэ,  Мэхээчэ Шурата диэн  ааттыыллара. Кинилэр биэс оҕолоохторо. Александра  Кэбээйигэ Сииттэлэр кэнсиэрдэригэр былыргы саха  ырыаларын, олоҥхоттон  быһа тардыылары ыллыыра, туойара. Кэбээйи оройуонун үбүлүөйүгэр Арыктаахтан кыыһа Зинаида Михайловна Ноговицына дьиэ кэргэнин кытта ыһыахха кэлэ сылдьыбыта.  Мэхээчэлээх улахан оҕолоро Маша, Виктор Кэбээйи оскуолатын үөрэнэн бүтэрбиттэрэ. Мария Михайловна Корякина (Колмогорова) тыа хаһаайыстыбатын технкумун бүтэрэн Намҥа СПТУга оҕуруот аһын үүннэрээччилэргэ маастарынан  үлэлээбит, ыал буолан Нам Хатырыгар олохсуйан олорон баран, кэргэнэ өлөн, билигин Дьокуускайга олорор. Улахан дьиэ кэргэн ийэтэ, эбээтэ, хос эбээтэ. Виктор бэйэтин кыанар уол этэ, оскуолаҕа сылдьан тустуунан дьарыктаммыта, аармыйа кэнниттэн Сииттэҕэ суоппарынан үлэлээбитэ. Биһиэхэ кэллэҕинэ чугуун хобордооххо наһаа үчүгэйдик хортуоска буһарара. “Аармыйаҕа үөрэҕи барбытым”, —  диирэ. Оттон Зинаида оскуоланы Хатырыкка бүтэрбитэ, Арыктаахха олохсуйан олорбута, улахан дьиэ кэргэн ийэтэ, эбээтэ буолбута, хаһаайка бастыҥа этэ. 2000 сыллаахха Арыктаахха ыытыллыбыт “Тойон муҥха” ыалдьыттарыттан кинилэр дьиэ кэргэннэрэ элбэх махталы ылбыттара.

Михаил Спиридонович Колмогоров Ытык Ильмень сэриитигэр ыараханнык бааһыран, киһи аҥара эрэ ордон дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. Олус суостаах-суодаллаах кыргыһыы ортотунан ааһан, ол туһунан өйдөбүлүн уйгуурдумаары кимиэхэ да кэпсээбэккэ сырыттаҕа. Эйэлээх кэмҥэ эргиллэн, төрөөбүт дойдутугар  сэмэйдик, чиэһинэйдик, үтүө эрэ өйдөбүлү хаалларан  олорон, үлэлээн ааспыта  – Ытык Ильмень саллаата.

Валентина Иванова, Кэбээйи