Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт биир дойдулаахтарбытыттан биирдэстэринэн Иннокентий Иванович Голомарев буолар. Кини 1913 сыллаахха Хоро нэһилиэгин Чоҕойдоох дэриэбинэтигэр төрөөбүт.

Иннокентий Ивановиһы кытта аҕыйах кэмҥэ мин табаарыстаһа сылдьыбытым. Оччолорго миэхэ –эдэр киһиэхэ бэйэтин олоҕун туһунан, сэриигэ хайдах сылдьыбытын туһунан син элбэҕи кэпсээн турардаах. Ону мин дьоҥҥо-сэргэҕэ кылгатан кэпсиэхпин баҕардым. Кини маннык кэпсээн турардаах.

Мин сэриигэ 1942 сыл ыам ыйын 24 күнүгэр ыҥырыллыбытым. Атынан куоракка тийбитим. Призывной пууннара урукку Яковлев аатынан оскуолаҕа баара. Мин биир күн эрдэ тиийэн дьоммор хоммутум, онтон сарсыныгар быраһаайдаһан баран ол оскуолаҕа барбытым. Күнү быһа тиэргэҥҥэ олорон баран, киэһэ оскуола иһигэр киирэн кураанах муостаҕа олорон-сытан хоммуппут уонна сарсыарда стройдаан биэрэккэ киирбиппит. Борокуокка симитэлээтилэр.

Сарсыарда эрдэ буолан, атаарааччы аҕыйах этэ. Борокуот үстэ уһуутаат, тыас-уус бөҕөнөн кытылтан тэйэн барда. Оо, арай өйдөөн көрбүппү –киһи бөҕө сүүрэн иһэр эбит, илиилэринэн далбаатыы-далбаатыы кытылга сүүрэн киирдилэр. Оттон борокуот хайыы-үйэ ыраатта. Дьон түөстэригэр диэри ууга киирэн далбаатыыллар, ытаһыы-соҥоһуу –сүрдээх көстүү этэ.

Борокуокка туран иһэн бэйэбит да кистии-кистии ытаһан бардыбыт.

Үс күн айаннаан Усть-Кут диэҥҥэ тиийдибит. Онтон поезд вокзалын диэки сатыы бардыбыт. Поезд диэни хаһан да көрбөтөх, түҥ тыа ыччата, барытын сөҕө көрөбүт. Кэлэн иһэр поезд үөгүтүн аахайбакка суолугар аллайан турабыт, саллааттар бинтиэпкэнэн үөһэ ытыалаан хабылыннарбыттарыгар эрэ өйдөнөн, рельсэттэн туора-таары ыстаҥаластыбыт. Поезд ааспытын кэннэ эмиэ стройдаттылар. Биир аппысыар маатыры бөҕөнү кутан кэбистэ. Онтон кураанах вагоннарга симэттээтилэр. Өр буолбатыбыт- соҕуруу диэки түһэ турдубут.

Иркутскайга тиийдибит. Онно сүөкээн баран призывной лааҕырга илтилэр. Онно дьэ, сууннубут-тараанныбыт. Баттахпытын кырыйдылар, форма кэтэттилэр, бары тараҕай буола түстүбүт. Кэтэн кэлбит этэрбэстэрбитин уокка бырахтардылар, кирза саппыккы кэттибит. Стройдатан остолобуойга иттилэр. Түргэн-түргэнник аһыы-сии оҕустубут, онтон взводтарынан араартаатылар, дьэ ол кэннэ дьарыктанан бардыбыт. Саллаакка тугу гынарыҥ барыта программанан, графигынан, ону тутуһуохтааххын. Строевой хаамыыга мөлтөх этим, саппыкыга атахпын аалларан кэбиһэн сор бөҕөнү көрбүтүм.

Иркутскай призывной лааҕырыгар Өлүөхүмэттэн кэлбит уолаттары хайгыыр этилэр, нууччалыы билэллэр диэн. Хоту оройуоннартан сылдьар уолаттар нууччаллыы отой билбэт буоланнар сору-муҥу көрөр этилэр.

Учебканы түргэнник аастыбыт, дьэ ол кэннэ эмиэ вагоннарга симитэлээтилэр, саа-сэп суох, үргүлдьү турар бэйэбит эрэ айаннаан иһэбит. Сэрии буола турар сиригэр чугаһаан истэхпит аайы сир-дойду харааран-бороҥсуйан көстөр буолан иһэр. Биһиги вагоммут аана аһаҕас, онон ону-маны көрө иһэбит. Сэрииттэн куотан иһэр дьон элбэҕин, суол аайы көрөбүт, таһаҕастаах, араас тутуурдаах, оҕолорун, кырдьаҕас дьоннорун туппуттарынан баран иһэр буолаллар.

Тиийиэхтээх сирбитигэр дьэ тиийдибит быһыылаах, вагоннартан түһэртээтилэр, стройдаттылар. Онтон элбэх аппысыар кэллэ, араспаанньаларбытын этэ-этэ араартаан бардылар. Миигин «Лыжная бригада, отдельный 622 полк, 4 рота» диэбиттэригэр стройбуттан тахсан туспа турар ротаҕа тиийдим. Манна хайыһар ротата, автоматчиктар эбит. Тохтообут сирбит Новгородскай уобалас, Старорусскай оройуон Борисовка бөһүөлэк диэн этэ. Ильмень күөл кытыла эбит.

Рота рота тэйистибит, биһиги биир быраҕыллыбыт кирпииччэ дьиэҕэ тийэн кэллибит. Таһырдьа дьааһык бөҕө сааһыламмыт, үс-түөрт саллаат көстөр. Чугаһаан кэллибит. Дьоннорбут дьааһыктары аһаттаан автоматтары таһаартаан бардылар. ППШ автоматтар, үстүү диискэ биэрэллэр, биири автомаккар кэтэрдэҕин, иккитэ НЗ хаалар. Уонна биир лимоҥка граната биэрэллэр. Ону барытын ылбыт саллаат туһунан стройдаан иһэр. Барыта бэрээдэк, ким да ханна да ыстаҥалаабат. Сүрдээх кытаанахтык туталлар. Оннук да буолуохтаах буоллаҕа, фашистскай Германияны түөрэ көтүппүт ССРС сэбилэниилээх күүстэрэ диэн. Аан дойдуга кимиэхэ да хотторботох армияларын биһиги –этэрбэстээх уолаттар сууллары тэбэн түһэрдэхпит. Бары биир сомоҕо буолуу диэн алдьархайдаах күүс буоллаҕа. Ньиэмэстэр аҥардас нуучча ыччата эрэ сэриилэһиэ дии санаабыттара буолуо, оннук буолбатах, Сойуус барыта турбут, кыралыын-кырдьаҕастыын бүтүннүү. Ол иһин Кыайыы былааҕын Рейхстаг үрдүгэр таһааран ыйаабыттара.

Ньиэмэс аппысыардара, саллааттара культура бөҕө дьон, аппысыардар тиис суунар щеткаларын мэлдьи илдьэ сылдьаллар, саллааттар сыыҥ соттор платоктарын укта сылдьаллар. Оттон биһиэннэрэ бырыы да бадараан буолан баран сылдьар дьоммут, сол бырыыбытыгар утуйан да турабыт. Биһиэхэ кылаабынайа Кыайыы этэ. Ону эрэ саныыгын, хайдах эрэ бу фашиһы суох гыммыт киһи диэн. Ньиэмэстэр курдук ааллаан олорон аһаабаппыт. Кинилэр сэриилэһэ сылдьан аһыыр кэмнэрэ кэллэ да сэриилэһэллэрин тохтотоллор, суунан-тараанан баран аһаан киирэн бараллар. Оттон биһиэхэ сүүрэн иһэн аһыыгын, туран эрэ утуйаҕын, арыт марш-бросок кэмигэр стройга утуйан хаалаҕын, ону табаарыстарыҥ икки хонноххуттан тутан салгыы илдьэ бараллар. Олох тохтоло суох иннин диэки дьулуһан иһэҕин. Ол эрээри сэриигэ олох сэрэхтээх сылдьыаххын наада этэ, оччоҕо эрэ тыыннаах хаалаҕын.

Дьэ ол хайыһар биригээдэтигэр түбэспитим кэннэ Ильмень күөл диэки сыҕарыйдыбыт. Өссө хас да эшелон кэлбит, Сибииртэн, үксэ сахалар быһыылаах. Баһаам элбэх киһи кэлбит этэ.

Үстүү киһиэхэ биирдии бытыылка арыгы туттардылар. Старшинабыт хохуол быһыылаах, саҥа-иҥэ бөҕө, «шобачым» диэн тылын эрэ өйдөөн хаалабын. Түөкүн соҕус сирэйдээх-харахтаах, мин кинини соччото суох старшина сылдьар быһыылаах дии санаабытым. Маатырыта сүрдээҕэ.

Сэрии саҕана политруктар эрэ киһилии кэпсэтэр этилэр, кинилэртэн ону-маны билиэххэ, сөптөөх информацияны истиэххэ сөп этэ. Саллаат санаатын таба тутан сөптөөх суолга киллэрэн биэрэн иһэр дьоннор этилэр. Политруга суоҕа эбиппит буоллар ыһыллыы-тоҕуллуу элбэх буолуо этэ.

Сэрии саҕана өстөөхтөртөн уонна бэйэҥ да дьоҥҥуттан сэрэнэ сылдьаҕын. Сыыһа-халты туттуо суохтааххын, итиэннэ мэлдьи дьоҥҥун кытта биирэ сылдьыахтааххын, ытыалаһыыга да, илиинэн киирсиигэ да. ППШ автомакка
ыстыык суох, ардыгар быһаҕыҥ да суох буолар. Арай пехотнай лаппаакы баар, ол абырыыр, биитин сытыылаан биэрэҕин, оччоҕо быһах курдук буолан хаалар. Хапсыһыы буоллаҕына тула өттүгүн көрө сылдьаҕын, арыт бэйэҥ киһиҥ аллара буолан хаалар, ону тиийэн үөһээҥи киһини тугунан эмэ суулларан түһэрэҕин, бэйэҥ киһигин быыһаатаҕыҥ ол. Оннук түбэлтэҕэ хайгыыллар, убаастыыр буолаллар.

Дьэ ол түҥэппит арыгыларын иһиҥ диэн хамаанда кэлбитигэр куруускаларга кутуталаан иһии буолла. Мин сэрии да иннинэ соччо испэт этим, онно да арыгы олох киирбэт туруктаах, ол иһин уолаттарбар бэйэҕит иһиҥ диэн өлүүбүн биэрдим.

Ракетницанан ыттылар, хамаанда иннигит диэки диэн буолла, аргыый сыҕарыйан бардыбыт. Күөл кытыла көһүннэ. Ньиэмэс ханна да көстүбэт. Кытылга чугаһаан кэллибит. Эмискэ тыас да тыас буолла, ыккабар баран испит майор табылынна быһыылаах. Ньиэмэстэр тоһуурдарыгар түбэспит эбиппит.

Мин муус чөмөхтөммүт сиригэр сыыллан тиийэн хаптайан сыттым. Буулдьа олох сирэйим таһыгар кэлэн түһэр. Ыһыы-хаһыы, максим пулемету соһон испит уолаттар көстүбэттэр, пулеметтара тиэрэ быраҕыллан сытар. Эмискэ хаҥас санным аһыс гынна, соһуйдум, табылынным быһыылаах дии санаатым, түөһүм иһэ, көхсүм сып-сылаас буолан хаалла. Санныбын арыйан көрбүтүм — хомурҕаным үрдүнэн буулдьа түспүт уонна лаппаакым диэкинэн тахсыбыт, илиим хамсаабат буолан хаалла. Хас да самолет кэлэн дэлби буомбалаан бардылар. Мууска сыппыт саллааттары үксүлэрин тимирдитэлээтилэр быһыылаах. Мин кэннибин кыайан көрбөппүн, ойоҕоспун эрэ барбах барбах көрөбүн, онно кытылга, мууска өлө сытар саллааттар көстөллөр этэ. Сотору буолаат, ньиэмэстэр кус-хаас саҥалара иһилиннэ, хормуоска тыаһа иһиллэр, үөрбүттэрэ сүрдээх.

Дьэ, итинник тоһуурга түбэһэн, онно элбэх саха саллаата охтубута. Кэлин биһиги сүрүн күүстэрбит ол ньиэмэстэр кэтэхтэринэн ааспыттара диэн этэллэр. Сэриигэ барыта маневр буоллаҕа.

Мин ууга дэлби илийдим, мэктиэтигэр мууһуран бардым. Биир саллаат мин диэки сыыллан кэллэ, снайпер быһыылаах, кэлээт, Егоров диэммин, Дьокуускайтан сылдьабын диэтэ. Атаакалыахха диир уонна иннин диэки сыыллан барда. Эмискэ пулемет тачыгыраата да киһим хаҥас илиитэ күөрэс гынан хаалла. Табылыннаҕа ол. Кыһыытыгар-абатыгар ити соҕотоҕун атаакалаары киирэн биэрдэҕэ. Мин тугу да гынар кыаҕым суоҕа.

Хараҥарбытын кэннэ синиэлбин муустан нэһиилэ хоҥнорон хамныыр эттүбүнэн сыыллан бардым. Аччыктаабыт аҕай эбиппин, тохтоон вещмешокпуттан паекпун таһааран аһаатым.

Халлаан сырдаан барда. Дьэ ол нэһиилэ хааман истэхпинэ арай иннибэр туох эрэ хара көһүннэ. Чугаһаабытым –киһи утуйан олорор эбит, муннун тыаһа сүрдээх. Өйдөөн көрбүтүм, били, хохуол старшина эбит. Кини аата Санька Герасименко диэн этэ. Хозчасть старшината, сэриигэ киирсибэт, саллааттарга астарын-таҥастарын эрэ хааччыйарга сылдьар киһи. Автомата да туга да суох. Аттыгар кыра аҥаарынан эрэ хаалбыт арыгылаах бытыыкка турар. Чугаһаан «спишь, что ли» диэтим. Киһим «оо» диэт ойон турда, кэннин диэки ойуоккалаата, «что надо» диэн үөгүлээн бытарытта. «Успокойся» диэбиппэр дьэ тохтоото. Тоҕо сэрэппэккэ кэлэҕин, киһини куттаатыҥ диэн бэйэбин мөҕөн барда. Онтон уоскуйда, сорохторуҥ ханналарый диэбитигэр ытыспын мэличчи туттум, киһим билиэн түбэстилэр дуо диир. Муус диэки тарбахпынан көрдөрбүппэр киһим дьэ өйдөөтө уонна бэргэһэтин устан кириэстэннэ.

Сол курдук кэпсэтэ турдахпытына самолет тыаһа иһилиннэ, киһим көрө биэрдэ, дьэ уонна буккуллан барда ээ, хаарга да төкүнүйдэ, муннун да тааска тоһута сыыста, хаан бөҕө өрө ыһылла түстэ. Киһим ол хаанынан дэлби биһиннэ уонна миэхэ, НКВД-ларга этээр старшина быыһаабыта диэн, диир.

АН-2 самолет (ойоҕоһугар кириэстээх этэ) кэлэн чугас түстэ. Самолеттан түһэн икки санитар дьахтар уонна биир аппыһыар киһи тэбинэн кэллилэр. Дьахталлар «Саня, это ты?» дии түстүлэр уонна икки илиититтэн тутан самолет диэки илтилэр. Миигин аппысыар доппуруостаабытынан барда. Сорохторгут ханналарый, ким хаалла. Өссө да элбэҕи ыйыта туруоҕун, хата, летчик «полетели» диэн үөгүлээтэ. Аппысыар самолет диэки сүүрдэ. Миигин, эн иннэ хаалаҕын дуо, диир. Мин нэһиилэ сыҕарыйан, автомаппынан тайахтанан самолекка тиийдим, нэһиилэ ыттан киирдим.

Санькам ол икки санитар кыргыттары кууһан олорор эбит. Миигин көрөн баран күлэ-күлэ «располагайся» диир. Дьэ самолетунан көтө турдубут. Медсанбат аттыгар кэлэн хоруйа түстүбүт. Наһыылкалаах саллааттар сүүрэн кэлэн миигин наһыылкаҕа сытыардылар уонна санчасть диэки илтилэр. Киллэрэн таҥаспын уһуллулар, бааһырбыт сирбин обработкалаатылар, тиктилэр уонна бэрэбээскилээн баран систиэмэҕэ сытыардылар, хааным элбэх тохтубут эбит, онон күнү быһа систиэмэҕэ сыттым. Ол сыттахпына хас да аппыһыар кэлэ-кэлэ доппуруостаан биэрдилэр. Старшина эппитин курдук кэпсээтим, миигин старшина быыһаата диэтим. Дьонум барытын сурунан ыллылар. Хас да күн доппуруостаабыттара да мин эппиппин этэ турбутум.

Дьэ ити курдук мин санбакка ый курдук сыттым, син үтүөрбүт курдук буолан уопсай остолобуойга аһыыр буоллум. Онно биирдэ старшина Герасименконы көрсө түстүм. Арай түөһүгэр Кыһыл сулус уордьан кылбайар. «За что?» диэн ыйыппыппар, ырбайа-ырбайа «Сэбиэскэй Союз бэйэтин өрүөллэрин ыраахтан көрөр» диэтэ. Олох сэриилэспэтэх киһиэхэ хайдах уордьан биэрбиттэрин сөҕөн эрэ кэбистим.

Үтүөрбүт саллааттар эмиэ фроҥҥа айаннаатыбыт. Мин хайыһар биригээдэтигэр автоматчигынан сылдьыбытым, сол курдук эмиэ автоматчик буоллум. Хаста да атаакаҕа сырыттыбыт, икки өттүттэн киһи бөҕө өлөр. Өлбүт дьон оннугар саҥалар кэлэн иһэллэр. Ардыгар сэрии сэбэ тиийбэт буолан хаалар. Техника алдьаннаҕына өрөмүөннүүр батальон дьоно түргэнник оҥоро охсуохтаахтар. арыт окуопаттан нэдиэлэни быһа тахсыбаппыт, ардах, хаар түстэҕинэ дэлби сытыйабыт.

Үчүгэй хамандыырдар саллаат туһугар ыалдьаллар, харыстыыллар, саллаат өлөн хааллаҕына туохтан, хайдах өлбүтүн ыйыталаһан билэллэр.

Саха уолаттарын бу сырыыга тоҕо эрэ көрбөппүн. Арай биирдэ остолобуойга саха уолун кытта көрсөн билистим. Хаҥалас оройуонуттан Афанасьев Чооруос диэммин диэтэ. Кыра хатыҥыр уол. Штабка карта оҥоруутугар, дөкүмүөн толоруутугар үлэлиир эбит. Разведчиктар көрөн кэпсээбиттэринэн, ханна туох баарын бэлиэтээн карта-схема оҥоробун диир. Сэрии иннигэр география учууталыгар үөрэнэ сылдьыбыт. Студеннар бары сэриигэ ыҥырыллыбыттарыгар кини эмиэ бэйэтин баҕатынан фроҥҥа барбыт. Үлэтин олус үчүгэйдик оҥорор буолан хамандыырдар олус сыаналыыллар эбит. Хомойуох иһин, биирдэ өстөөх разведчига кинини бааһырдыбыт этэ, ол кэннэ көрсүбэтэхпит.

Мин сэриилэһэ сылдьан иккиһин бааһырбытым, бу сырыыга харахха табыллыбытым. Онон билигин аҥаар эрэ харахпынан көрөбүн. Сыл аҥара балыыһалары кэрийбитим, онтон сор бөҕөтүн көрөн Чоҕойдоохпор төннүбүтүм. Чоҕойдооҕум эстибитин кэннэ бу Солянкаҕа олохсуйбутум. Өр сылларгаманна маҕаһыыҥҥа продавецтаабытым. Леснигинэн да үлэлии сылдьыбытым. Онтон инбэлииппинэн сынньалаҥҥа тахсыбытым.