САХА СИРЭ. ДЬОКУУСКАЙ. Олунньу 16 күнэ — ULUS.MEDIA. Саха сирин киин улуустарыгар кураан сыллар балаһалара саҕаламмытын билгэһиттэр сабаҕалыыллар. Айылҕа содулуттан харысхал буолуохтаах илин эҥээрдээҕи икки баараҕай тутууттан биирдэстэрин, “Өлүөнэ – Туора Күөл” уу ситимин, төһө көдьүүстээхтик туһанабытый уонна туох харгыстар баалларый? Ол туһунан мантан аллара билиһиннэрэбит.

Инньэ ааспыт үйэ 60-с сылларын саҥаларыттан туруорсан-туруорсан тутуллубут “Өлүөнэ – Туора Күөл” уу ситимэ кураайы сирдээх-уоттаах Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы уонна Таатта улуустарын нэһилиэнньэлээх пууннарын угуттуур, уунан хааччыйар аналлаах. Ситим бастакы уочаратын тутуу 2001 сыл күһүнүгэр түмүктэммитэ. Бырайыагын быһыытынан, толору күүһүнэн үлэлээтэҕинэ 30 нэһилиэнньэлээх пууну хабыахтаах. Иккис уочарат Таатта үрэх сүнньүнэн салҕанан барар, онуоха сааскы халаан уута гидро-тэхиньиичэскэй тутуулар көмөлөрүнэн сүрүннэнэр.

Онон, бу баараҕай ситим икки ньыманан үлэлиир: уу тимир турбаларынан бэриллэр уонна ханаалларынан-хорууларынан, Таатта үрэх сүнньүнэн  айанныыр. Турба ситим 101,5 км, турбата суоҕа (сиринэн барара) 70 км усталаах. Барыта 14,1 мөл. куб. м уу сабардамнаах 9 үөскэтиллибит күөллээх, 5 ууну анньар ыстаансыйалаах, 18 гидро-тэхиньиичэскэй тутуулаах.

Мэҥэ Хаҥалас улууһугар 6377 киһи олорор 7 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа сайыҥҥы уу ситимнэрин уонна оттонор алаастарга баар 21 чычаас күөлү угуттуур. Чурапчы улууһугар үөскэтиллибит күөллэри толорор уонна Хайахсыт, Хадаар нэһилиэктэригэр сайыҥҥы уу ситимнэрин хааччыйар.

СӨ бырабыыталыстыбатын “Сири мэлирээссийэлээһини уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйыыны салайыы тэрээһин тутулун туһунан” диэн 2003 сыл олунньу 13 күнүнээҕи 67-с №-дээх уурааҕынан илин эҥээрдээҕи уу ситимнэрин үлэлэтии Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин сири мэлирээссийэлээһиҥҥэ уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйыыга салалтатыгар сүктэриллибитэ. “Өлүөнэ – Туора Күөл” уу ситимин Аллараа Бэстээх бөһүөлэгэр баар Илин эҥээрдээҕи салаа быһаччы үлэлэтэр. Салаа тэрилтэ улахан ситими тэҥэ “Бэдьимэ – Нал” уонна “Таатта – Киэҥ Эбэ” уу ситимнэрин көрөр-истэр.

Экэниэмикэ өттүнэн төһө көдьүүстээҕий? “Өлүөнэ – Туора Күөл” уу ситимин иһигэр ууну хаайан хаһаанар  Мэҥэ Хаҥалас өттүгэр Мундулаах (Майа сэл.), Тэппэ (Табаҕа), Бүтэйдээх, Чурапчы эҥээригэр Кэтит Күөл (Хайахсыт), Үрүҥ Күөл (Хадаар) бааллар. Балартан “Мундулаах” Майаҕа, Чүүйэҕэ сайыҥҥы уу ситимнэрин хааччыйар уонна ити сэлиэнньэлэр олохтоохторо иһэллэригэр анаан кыһын муус ылан хаһааналлар. Ону таһынан 231 гектар иэннээх сири нүөлсүтэр “Чүүйэ” систиэмэтэ уутун онтон ылар. “Тэппэ” Табаҕаны сайын уунан хааччыйар уонна ыаллар эмиэ муус ылаллар. “Бүтэйдээх”-тэн Бүтэйдээх ыаллара иһэр ууларын булуналлар уонна, “Тэппэ” курдук, улахан ситим быстах уу мунньунар-хаһаанар “күөлэ” буолар. “Кэтит Күөл” уутун хайахсыттар сайыҥҥы ситимнэригэр уонна иһэллэригэр тутталлар.

Кураан сылларга алаастары сиигирдэр туһуттан улуустар дьаһалталарын сайаапкаларынан улахан уу ситимэ тардыллыбыт сирин аттынааҕы 18 “күөлгэ” уу кутуллар. Ол түмүгэр от балачча тэбэрин исписэлиистэр бэлиэтииллэр. Ситим үлэтин көдьүүстээхтик толору туһанарга бырайыактаммыт бары тэхиньиичэскэй кээмэйдэрэ толоруллаллара, уу ситимэ ааһар нэһилиэнньэлээх пууннарыгар былааннаммыт производственнай уонна социальнай инфраструктуралар тутуллаллара эрэйиллэр. Билиҥҥи туругунан, уу ситимэ бырайыактаммыт кыамтатыттан чиэппэрэ эрэ туһаныллар.

Кэлиҥҥи сыллары тэҥнээн көрдөххө, 2018 с. – 1,3, 2019 с. – 0,9, 2020 с. – 0,7, 2021 с. – 0,625 мөл. куб. м уу быраҕыллыбыт. Онтон былырыыҥҥы курааҥҥа 3,29 мөл. куб. м астарыллыбыт. Быйылгы былааҥҥа 2 мөл. куб. м турар эрээри, ТХМ сири мэлирээссийэлээһиҥҥэ уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйыыга салалтатын (управлениетын) салайааччыта Дмитрий Махаров этэринэн, кураан салҕанан барар түбэлтэтигэр кээмэйин улаатыннарар кыах баар.

Уу ситимин көрүү-истии ороскуотун икки суолга араарыахха сөп: бастакыта – уу ситимин үлэлэтии ороскуоттара, иккиһэ – элэктэриичэстибэни туһаныы иһин төлөбүр. Төһөнөн элбэх ууну бырахтараҕын даҕаны, элэктэриичэстибэ төлөбүрэ соччонон улаатан иһэр уонна уу ситимин үлэлэтии бүттүүн ороскуотун аҥаарыгар (48%) тиийэр. Кэлиҥҥи сылларга тарыып үрдээһиниттэн төлөбүр кээмэйэ лаппа улаатта.

Ситим туһаҕа киллэриллиэҕиттэн 20-тэн тахса сыл ааста. Носуос агрегаттара эргэрэннэр уонна турбалар хамнаабакка, бигэтик туралларын инниттэн тирэхтэри бөҕөргөтөргө элбэх үп эрэйиллэр. Мэлирээссийэ уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйыы салалтата угут сыллары туһанан, элэктэриичэстибэ төлөбүрүгэр көрүллүбүт үп суотугар агрегаттары сөргүтэр уонна турбалары, носуос ыстаансыйаларын өрөмүөннүүр. Ол курдук, иллэрээ сыл уонна былырыын уу анньар ыстаансыйаларга, турбаларга өрөмүөн үлэтэ ыытыллыбыт.

Ситим билигин сайын устатыгар 15-20 мөл. куб. м ууну анньар кыахтаах эбит буоллаҕына, бырайыактаммытынан муҥутаан 40 куб. м ууну анньар кыамталаах. Баараҕай уу ситимин модун күүһүн толору туһанары Майаттан Бүтэйдээххэ диэри 66 км усталаах сиргэ үрдүк күүрүүлээх уот ситимэ суоҕа атахтыыр. Бу боппуруос  үөһээ таһымҥа боччумнаахтык көрүллэн, чопчу быһаарыы ылыллара эрэйиллэр буолбут. Кураан дьыллары көрбүтүнэн олорон биэрдэххэ, ороскуота уон оччонон охсон тахсыаҕа.

Василий Никифоров