Дьокуускайга өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһа Ийэ тыл күнүн бэлиэтээтэ

САХА СИРЭ. ДЬОКУУСКАЙ. Олунньу 13 күнэ — ULUS.MEDIA. Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет тыйаатырыгар Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүгэр өрөспүүбүлүкэ салалтата уонна уопсастыбаннас кыттыылаах тэрээһин ыытылынна. Саха сирин олохтоохторо бу күнү өрө көтөҕүллэн, үөрэн-көтөн бэлиэтииллэр. Бу дьоро киэһэҕэ төрүт тыллары сайыннарыыга сүҥкэн кылааттаах дьоҥҥо Ил Дархан Айсен Николаев бириэмийэлэрин анаатылар.

— 1996 сыллаахха бастакы бэрэсидьиэммит М.Е.Николаев саха тылын уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын сайыннарар, чулуу киһибит С.А.Новгородов аатын үйэтитэр соруктаах бэйэтин ыйааҕынан анал күнү олохтообута. Биһиги тылбытын билэрбит тухары омук быһыытынан тыыннаахпыт. Ийэ тылбыт хас биирдиибитин төрөөбүт төрүт сирбитин, омукпутун кытта биир дьылҕалаах, биир кэскиллээх оҥорор. Саха тыла – улуу тыл. Сахабыт сирэ Арассыыйа иэнин 5/1 ылар. Бу курдук киэҥ нэлэмэн сиргэ тарҕаммыт, үйэлэр киирбиилэригэр сүтэн биэрбэккэ, симэлийэн хаалбакка, сайда турар күүстээх тыл буолар биһиги төрөөбүт төрүт тылбыт. Ити биһиги омук быһыытынан силиспит дириҥин, кэскилбит киэҥин биллэрэр, — диэн эттэ киирии тылыгар Аҕа баһылыкпыт Айсен Николаев.

Өрөспүүбүлүкэҕэ төрүт тыллары сайыннарарга улахан болҕомто ууруллар. Ол курдук, 1992 сылга ылыллыбыт «Саха Өрөспүүбүлүкэтин тылларын туһунан сокуон” бастакы бигэ олугу уурбута. Бу дьиҥ чахчы уһулуччу суолталаах быһаарыныы этэ, диэн бэлиэтээтэ Ил Дархан.

— Сокуон национальнай өрөспүүбүлүкэ быһыытынан Арассыыйаны кытта биир сомоҕо буолан, салгыы сайдарбытыгар саҥа кыахтары биэрбитэ.

Билиҥҥи үйэҕэ сонун тарҕаныыта кэҥиир, түргэтиир. Дьон-сэргэ санаата, дьарыга, олоҕун тутула уларыйар. Ол барыта толкуйга, тылга күүскэ дьайар, араас кутталлары да үөскэтэр. Оннооҕор биһиэхэ иккис ийэ тылга тэҥнэнэр, таптыыр уонна киэҥник туттар баараҕай нуучча тыла тастан киирэр сабыдыалга сабыта оҕустарар куттала баар, кинини харыстыырга араас таһымнаах дьаһаллар олоххо киирэллэр. Онон бэйэбит өттүбүтүттэн төрүт тылларбытын бөҕөргөтөр үлэбитин кэҥэтэн, күүһүрдэн иһэрбит булгуччу ирдэнэр, — диир Айсен Николаев.

 

Быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ тыллары сайыннарар бырагыраама үбүлээһинэ икки бүк үрдээн, 100 мөл. солк. тэҥнэстэ уонна салгыы даҕаны үбүлэниэ.

Ааспыт сылга Ил Дархан тылы сайыннарыыга тустаах дьаһаллары сорудахтаабыта. Кини бэлиэтииринэн, ол барыта бу күҥҥэ олоххо киирдэ. Ол иһигэр тылы чинчийээччилэр, учуонайдар, үөрэх кыһалара, былаас уорганнара кыттыылаах СӨ Наукатын академиятын нөҥүө эрэгийиэннээҕи тылы харыстыыр уонна сайыннарар киин тэриллибитэ. Маны тэҥэ, саха тыла сокуон эйгэтигэр туттуллара кэҥээтэ. Төрүт сокуоммутугар тирэҕирэн, тохсунньу 1 күнүттэн сокуон барыллара бары Ил Түмэн көрүүтүгэр нууччалыы уонна сахалыы тылларынан киирэр буолла.

— Мантан сиэттэрэн, тылы туттууну биир ситимҥэ киллэрэргэ улахан болҕомтобутун ууруохпут. Киэҥ эйгэҕэ тахсар докумуоннарга, ааҕар-истэр эйгэҕэ, улахан тэрээһиннэргэ тылы, ордук анал тыллары тылбаастаан туттууну сүрүннүүр кэм, мин санаабар, кэллэ. Хомойуох иһин, төрөөбүт тылы умнуу ыччаттан саҕаланар. Оҕо бэйэтин тылын билбэт буоллаҕына, тыл биир утаҕа быстар. Ол иһин биһиги ааҕар-истэр эйгэҕэ сахалыы тылы туттууну биллэрдик кэҥэтиэх, күүһүрдүөх тустаахпыт. Сахалыы уонна хотугу тылынан оҕону сайыннарар, саататар араас хабааннаах биэриилэри оҥорон, оҕо саҥаны уонна сонуну төрөөбүт тылынан истэрин-билэрин ситиһиэхтээхпит, — диэн Айсен Сергеевич тоһоҕолоон эттэ.

Саха тэлэбиидэнньэтигэр сахалыы тылынан тахсар оҕоҕо аналлаах биэриини оҥорууга 40 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Ааспыт сылга ити харчынан 471 мульфильм нууччалыыттан тылбаастанан, «Түннүк Саха Кидс” диэн анал ханаалга киирбитэ. Бу үлэ салҕанан барыаҕа.

Итиҥи тэҥэ, Ил Дархан сахалыы тыллаах култуурунай эйгэ сайдыытыгар, сахалыы тыллаах киинэлэри, кинигэлэри таһаарыыга бүддьүөттэн субсидия көрүллүбүтүн туһунан кэпсээтэ.

Биир тыын соругунан оҕону төрөөбүт тылынан үөрэнэрин хааччыйыы буолар. Өрөспүүбүлүкэбит үрдүнэн баҕалаах оҕо бэйэтин төрүт тылынан үөрэнэрэ ситиһилиннэ. Ол курдук, хас биирдии үһүс оҕо төрөөбүт тылынан билиини иҥэринэр, онтон үөрэнээччи 60 % төрөөбүт тылын туспа предмет быһыытынан үөрэтэр. Быйыл өрөспүүбүлүкэ араас муннугар 21 саҥа оскуола үлэҕэ киириэҕэ, манна хас биирдии кыһаҕа сахалыы тыллаах кылаастар арыллыахтара. Холобур, Дьокуускайга арыллар саҥа оскуолалартан биирдэстэрин бүттүүн сахалыы тыллаах оҥорорго Үөрэх уонна наука министиэристибэтигэр, куорат дьаһалтатыгар сорудах бэрилиннэ.

Тыллары сайыннарыы биир сүрүн хайысхатынан саха уонна хотугу норуоттар тылларын куйаар ситимигэр киллэрии буолар. 2018 сыллаахха саха тылын өлбөт үйэлиир аналлаах «Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта” тахсыбыта. Ол чэрчитинэн үөрүүлээх быһыыга-майгыга тылдьыт электроннай көрүҥэ сүрэхтэннэ.

Бу дьоро киэһэҕэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаевка, Саха сирин дьүкээгирдэрин ассоциациятын кыттыылааҕа Анастасия Афанасьевна Куриловаҕа, эбээн норуотун сэһэнньитэ Дария Михайловна Осенинаҕа, филологическай наука кандидата, Герцен аатынан педагогическай университет хотугу норуоттар факультеттарын уһуйааччыта, эбэҥки тылын үөрэтэр салаа үлэһитэ Надежда Яковлевна Булатоваҕа Ил Дархан бириэмийэлэрэ туттарылынна.

Маны таһынан Арассыыйаҕа Педагог уонна настаабынньык сылынан Ньурба улууһуттан удьуор утум учуутал Дмитриевтар дьиэ кэргэни чиэстээтилэр.

Диана Александрова. Ааптар хаартыскаҕа түһэриилэрэ


Читайте нас в:

Дьокуускайга өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһа Ийэ тыл күнүн бэлиэтээтэ

САХА СИРЭ. ДЬОКУУСКАЙ. Олунньу 13 күнэ — ULUS.MEDIA. Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет тыйаатырыгар Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүгэр өрөспүүбүлүкэ салалтата уонна уопсастыбаннас кыттыылаах тэрээһин ыытылынна. Саха сирин олохтоохторо бу күнү өрө көтөҕүллэн, үөрэн-көтөн бэлиэтииллэр. Бу дьоро киэһэҕэ төрүт тыллары сайыннарыыга сүҥкэн кылааттаах дьоҥҥо Ил Дархан Айсен Николаев бириэмийэлэрин анаатылар.

— 1996 сыллаахха бастакы бэрэсидьиэммит М.Е.Николаев саха тылын уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын сайыннарар, чулуу киһибит С.А.Новгородов аатын үйэтитэр соруктаах бэйэтин ыйааҕынан анал күнү олохтообута. Биһиги тылбытын билэрбит тухары омук быһыытынан тыыннаахпыт. Ийэ тылбыт хас биирдиибитин төрөөбүт төрүт сирбитин, омукпутун кытта биир дьылҕалаах, биир кэскиллээх оҥорор. Саха тыла – улуу тыл. Сахабыт сирэ Арассыыйа иэнин 5/1 ылар. Бу курдук киэҥ нэлэмэн сиргэ тарҕаммыт, үйэлэр киирбиилэригэр сүтэн биэрбэккэ, симэлийэн хаалбакка, сайда турар күүстээх тыл буолар биһиги төрөөбүт төрүт тылбыт. Ити биһиги омук быһыытынан силиспит дириҥин, кэскилбит киэҥин биллэрэр, — диэн эттэ киирии тылыгар Аҕа баһылыкпыт Айсен Николаев.

Өрөспүүбүлүкэҕэ төрүт тыллары сайыннарарга улахан болҕомто ууруллар. Ол курдук, 1992 сылга ылыллыбыт «Саха Өрөспүүбүлүкэтин тылларын туһунан сокуон” бастакы бигэ олугу уурбута. Бу дьиҥ чахчы уһулуччу суолталаах быһаарыныы этэ, диэн бэлиэтээтэ Ил Дархан.

— Сокуон национальнай өрөспүүбүлүкэ быһыытынан Арассыыйаны кытта биир сомоҕо буолан, салгыы сайдарбытыгар саҥа кыахтары биэрбитэ.

Билиҥҥи үйэҕэ сонун тарҕаныыта кэҥиир, түргэтиир. Дьон-сэргэ санаата, дьарыга, олоҕун тутула уларыйар. Ол барыта толкуйга, тылга күүскэ дьайар, араас кутталлары да үөскэтэр. Оннооҕор биһиэхэ иккис ийэ тылга тэҥнэнэр, таптыыр уонна киэҥник туттар баараҕай нуучча тыла тастан киирэр сабыдыалга сабыта оҕустарар куттала баар, кинини харыстыырга араас таһымнаах дьаһаллар олоххо киирэллэр. Онон бэйэбит өттүбүтүттэн төрүт тылларбытын бөҕөргөтөр үлэбитин кэҥэтэн, күүһүрдэн иһэрбит булгуччу ирдэнэр, — диир Айсен Николаев.

 

Быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ тыллары сайыннарар бырагыраама үбүлээһинэ икки бүк үрдээн, 100 мөл. солк. тэҥнэстэ уонна салгыы даҕаны үбүлэниэ.

Ааспыт сылга Ил Дархан тылы сайыннарыыга тустаах дьаһаллары сорудахтаабыта. Кини бэлиэтииринэн, ол барыта бу күҥҥэ олоххо киирдэ. Ол иһигэр тылы чинчийээччилэр, учуонайдар, үөрэх кыһалара, былаас уорганнара кыттыылаах СӨ Наукатын академиятын нөҥүө эрэгийиэннээҕи тылы харыстыыр уонна сайыннарар киин тэриллибитэ. Маны тэҥэ, саха тыла сокуон эйгэтигэр туттуллара кэҥээтэ. Төрүт сокуоммутугар тирэҕирэн, тохсунньу 1 күнүттэн сокуон барыллара бары Ил Түмэн көрүүтүгэр нууччалыы уонна сахалыы тылларынан киирэр буолла.

— Мантан сиэттэрэн, тылы туттууну биир ситимҥэ киллэрэргэ улахан болҕомтобутун ууруохпут. Киэҥ эйгэҕэ тахсар докумуоннарга, ааҕар-истэр эйгэҕэ, улахан тэрээһиннэргэ тылы, ордук анал тыллары тылбаастаан туттууну сүрүннүүр кэм, мин санаабар, кэллэ. Хомойуох иһин, төрөөбүт тылы умнуу ыччаттан саҕаланар. Оҕо бэйэтин тылын билбэт буоллаҕына, тыл биир утаҕа быстар. Ол иһин биһиги ааҕар-истэр эйгэҕэ сахалыы тылы туттууну биллэрдик кэҥэтиэх, күүһүрдүөх тустаахпыт. Сахалыы уонна хотугу тылынан оҕону сайыннарар, саататар араас хабааннаах биэриилэри оҥорон, оҕо саҥаны уонна сонуну төрөөбүт тылынан истэрин-билэрин ситиһиэхтээхпит, — диэн Айсен Сергеевич тоһоҕолоон эттэ.

Саха тэлэбиидэнньэтигэр сахалыы тылынан тахсар оҕоҕо аналлаах биэриини оҥорууга 40 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Ааспыт сылга ити харчынан 471 мульфильм нууччалыыттан тылбаастанан, «Түннүк Саха Кидс” диэн анал ханаалга киирбитэ. Бу үлэ салҕанан барыаҕа.

Итиҥи тэҥэ, Ил Дархан сахалыы тыллаах култуурунай эйгэ сайдыытыгар, сахалыы тыллаах киинэлэри, кинигэлэри таһаарыыга бүддьүөттэн субсидия көрүллүбүтүн туһунан кэпсээтэ.

Биир тыын соругунан оҕону төрөөбүт тылынан үөрэнэрин хааччыйыы буолар. Өрөспүүбүлүкэбит үрдүнэн баҕалаах оҕо бэйэтин төрүт тылынан үөрэнэрэ ситиһилиннэ. Ол курдук, хас биирдии үһүс оҕо төрөөбүт тылынан билиини иҥэринэр, онтон үөрэнээччи 60 % төрөөбүт тылын туспа предмет быһыытынан үөрэтэр. Быйыл өрөспүүбүлүкэ араас муннугар 21 саҥа оскуола үлэҕэ киириэҕэ, манна хас биирдии кыһаҕа сахалыы тыллаах кылаастар арыллыахтара. Холобур, Дьокуускайга арыллар саҥа оскуолалартан биирдэстэрин бүттүүн сахалыы тыллаах оҥорорго Үөрэх уонна наука министиэристибэтигэр, куорат дьаһалтатыгар сорудах бэрилиннэ.

Тыллары сайыннарыы биир сүрүн хайысхатынан саха уонна хотугу норуоттар тылларын куйаар ситимигэр киллэрии буолар. 2018 сыллаахха саха тылын өлбөт үйэлиир аналлаах «Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта” тахсыбыта. Ол чэрчитинэн үөрүүлээх быһыыга-майгыга тылдьыт электроннай көрүҥэ сүрэхтэннэ.

Бу дьоро киэһэҕэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаевка, Саха сирин дьүкээгирдэрин ассоциациятын кыттыылааҕа Анастасия Афанасьевна Куриловаҕа, эбээн норуотун сэһэнньитэ Дария Михайловна Осенинаҕа, филологическай наука кандидата, Герцен аатынан педагогическай университет хотугу норуоттар факультеттарын уһуйааччыта, эбэҥки тылын үөрэтэр салаа үлэһитэ Надежда Яковлевна Булатоваҕа Ил Дархан бириэмийэлэрэ туттарылынна.

Маны таһынан Арассыыйаҕа Педагог уонна настаабынньык сылынан Ньурба улууһуттан удьуор утум учуутал Дмитриевтар дьиэ кэргэни чиэстээтилэр.

Диана Александрова. Ааптар хаартыскаҕа түһэриилэрэ



Читайте дальше

Юмор ЧП Спорт СВО Отдых Обо всём Мир Культ