“Сардаҥа” хаһыат быйыл “Арассыыйа Учууталын уонна Аҕа Сүбэһитин” сылыгар туһаанаах салаатын арыйар.

Үөрэхтээх буолууга саамай ыарахана –

учууталы ытыктыы үөрэнии.

Киһи, Аҕа сүбэһити убаастыы үөрэннэҕинэ эрэ,

кини кырдьыгын иҥэриниэн сөп.

Кырдьыгы иҥэриннэҕинэ эрэ норуот

науканы ытыктыаҕа. (Конфуций)

Өлөөн оройуонугар биир саамай ытыктанар киһиннэн, элбэх оҕо үөрэхтээх буолуутугар олоҕун уурбут учууталынан уонна учууталлар аҕа сүбэһиттэринэн, Евдокия Ильинична Павлова буолар.

Уоттаах Аҕа Дойду сэриитэ саҕаланар сылыгар, Кэбээйи улууһун 2-с Лүүчүн нэһилигэр, Евдокия Ильинична элбэх оҕолоох Павловтар дьиэ кэргэттэригэр бүтэһик оҕоннон күн сырдыгын көрөр. Аҕата эрдэ орто дойдуттан баран, аҥаардас ийэҕэ иитиллэн, сэрии аччык сылларын этинээн-хаанынан билбит, элбэх ыарахаттары ааспыт дьоһуннаах кыыс буола улаатар. 1966 сыллаахха Магадааннааҕы пединституту бүтэрэн Өлөөҥҥө ананан кэлэн идэтинэн үлэтин саҕалыыр. Ити кэмтэн саҕалаан 2021 сылга диэри биһиги учууталбыт тыйыс тымныы Үрэн Хоһуун сирин-уотун иккис дойду оҥостон олорон, үлэтигэр бэриниилээхтик икки үйэҕэ үлэлээн-хамнаан, араас сылларга оскуоланы бүтэрбит дьон махтал тылларын ылыан ылар.

— Күһүн өрүс мууһа турдаҕына оҕолор арыыга тахсаммыт, хабдьыга туһах иитэн бултааччыбыт. Ол саҕана, Син-Хой Лүөҥкэ учууталыгар, Евдокия Ильиничнаҕа бастакы хабдьы булдун күндүлээбитэ. Онтон ыла, Иванов Сергей уонна мин буолан эмиэ Евдокия Ильиничнаҕа анаан Байанайтан кэһиилээх киирэр буолбуппут. Учууталбыт хабдьы кынаттарынан, кутуругунан эркиҥҥэ тиспит ойуута бэрткэ диэн көстөр. (Олег Иванов, 1975 сыллааҕы выпуск, Өлөөн)

Оҕо эрдэҕиттэн билии былааҕын өрө туппут киһи, Евдокия Ильинична, 1963 сыллаахха Кэбээйи оскуолатыгар пионербаһаатайынан үлэлии сырыттаҕына «Оҕолор сүрэхтэрин комиссара” ааты иҥэрэллэр. Үлэлиирин тухары ити аатын быыстала суох илдьэ сырытта диэн дьон бэлиэтиирэ оруннаах.

1966 сылтан саҕалаан Өлөөн оройуонун нэһилиэктэринэн учууталлаан, завучтаан, дириэктэрдээн баран, 2009 сылтан үөрэҕирии ситимин сайдыытын түмэлин оскуола иһинэн үлэлэтэр.

Түмэлгэ — улуус оскуолаларын историятын; кочевой оскуола, уһуйааннар уонна да атын үөрэҕирии тэрилтэлэрин сайдыытын; Өлөөн биллэр-көстөр дьонун-сэргэтин туһунан — матырыйааллары хомуйан хаалларбыта, билигин да билиэн-көрүөн баҕалаах киһиэхэ туһалыы турар. 2016 сыллаахха оройуон сайдыытыгар сүдү кылааты киллэрбит үтүө дьыалатын иһин, кини аатынан бириэмийэ олохтонор. Бу бириэмийэ үөрэнээччилэр ортолоругар чинчийии үлэтин сайыннарыыга уонна төрөөбүт Ийэ сиргэ бэриниилээх буола улааталларыгар анабыллаах.

— Евдокия Ильинична – бэйэтин дьыалатыгар дьиҥнээх профессионал. Сороҕор киниэхэ үөрэнэ олорон, харахпар уруһуйдаан көрөн дьиҥнээхтии историческай түбэлтэлэргэ баар буолар курдук буолааччым. Учууталбыт историяҕа таптала биһиэхэ бэриллэрэ. Евдокия Ильинична биир талба талаана диэн, бэйэтин санаатын соҥнообокко, оҕо тус бэйэтин санаатын истэрэ. Ол иһин, билигин мин бэйэм ыал ийэтэ буолан бараммын бэйэбэр эрэллээхтик этиэм этэ – Педагог буолар мээнэ бэриллибэт ураты талаан. Мин маннык ураты дьоҕурдаах учууталга үөрэммиппин дьылҕабар махтана саныыбын. Күндү, Евдокия Илинична! Эн идэҕэр бэринииҥ иһин, үөрэппит оҕолоргор кыһамньыҥ уонна болҕомтоҥ иһин махталбын тиэрдэбин! (Людмила Заболоцкая, 1995 сыллааҕы выпуск, Ээйик).

1980-с сылларга дириэктэринэн үлэлиирин саҕана оскуолаҕа элбэх уларыйыылар тахсаллар. Уопуттаах салайааччы күргүөмнээх үлэтин түмүктэрэ биһиги харахпыт далыгар бааллар. Ол курдук, икки этээстээх (билиҥҥи алын сүһүөх кылаас оҕолоро үөрэнэр) оскуола тутуллар, материальнай-тэхиниичэскэй хааччылыыта саҥардыллар; хоту улуустартан бастакынан тепличнай хаһаайыстыба үлэтин саҕалыыр; математиканы дириҥэтэн үөрэтии кылааһа арыллар. Евдокия Ильинична көҕүлээһининэн олохтоох каадырдары иитэн таһаарар үлэ күүскэ ыытыллыбыта, билиҥҥи Өлөөн оройуонун интеллигенцията элбиирин түстээһинэ буолар.

— Биһиги учууталбыт Евдокия Ильинична учууталлар учууталлара. Олоҕун бүтүннүү оҕолорго анаабыт, үөрэхтээһини өрө туппут киһи. Хас биирдии киһи олоҕугар, улаатарыгар-үүнэригэр, киһи киһитэ буолан тахсарыгар биллэрин курдук учуутал улахан оруоллаах. Евдокия Ильинична биһиэхэ киһи хайдах үлэҕэ бэриниилээх буоларын, үлэтин таптыырын, идэни баһылыыры көрдөрбүт, үөрэппит учууталларбытыттан биирдэстэрэ буолар. Кини биэрбит билиитин, оҕолорго сөптөөх сыһыанын, хайдах тутта-хапта сылдьарын биһиги өйбүтүгэр, сүрэхпитигэр куруук илдьэ сылдьабыт. 2001 сыллааҕы выпусктар историяҕа учууталбытын Евдокия Ильиничнаны куруутун ахта, убаастыы саныыбыт. (Григорий Федоров, 2001 сыллааҕы выпуск, Өлөөн).

Учууталлар учууталларын, кини амарах ийэлии сыһыанын, туһалаах үөрэҕин уонна кытаанах төрдө сүбэлэрин иһин, ааспыт үйэ 70-с сылларыттан саҕалаан XXI үйэҕэ тиийэ оскуоланы бүтэрбит оҕолор ахталлар-саныыллар.

— Евдокия Ильиничнаҕа мин орто сүһүөх кылааска үөрэммитим. Кылаас ытыктыыр учууталларыттан биирдэстэрэ этэ. Кини история уонна төрүт култуура уроктарын ыытара. Уроктар темаларын олуһун интэриэһинэйдик кэпсээн барыбыт болҕомтобутун тардааччы. «Тулаайах оҕо» диэн Далан айымньытыттан быһа тардан Үрэн Хоһуун, туматтар, дьирикинэйдэр иҥин тустарынан кэпсээнин билиҥээҥҥи диэри харахпар ойуулаан көрөбүн. Ол курдук, оҕо төбөтүгэр дойду туһунан өйдөбүллэр, билиилэр-көрүүлэр үөскүүллэригэр улахан кылааттаах учуутал дии саныыбын. Киниэхэ мин сүгүрүйэн туран махтанабын, алмаас курдук кытаанах туругу баҕарабын (Айыысхан Алексеев, 2006 сыллааҕы выпуск, Өлөөн).

Учууталбыт кытаанах, эрчимнээх санаатынан оҕону иитии-үөрэтии ыарахан идэтин баһылаабытын туоһутунан киһи ааҕан сиппэт элбэх судаарыстыба туттарбыт наҕараадалара буолаллар.

Ол курдук, «РСФСР Норуот үөрэҕириитин туйгуна”, “Саха Сирин учууталларын Учуутала”, “СӨ Үөрэҕириитин систиэмэтин бэтэрээнэ”, “СӨ Үтүөлээх учуутала”, “Гражданскай килбиэн”, “Өлөөн оройуонун бочуоттаах гражданина” уонна онтон да атын түөскэ иилинэр бэлиэлэрин, айылҕаттан бэриллибит, истиҥ дьоҕурун киэргэллэринэн ааҕабыт.

Онон, Евдокия Ильинична Өлөөнтөн көһөн барбытын да иһин, оройуон үөрэхтээһинин историятыгар биир улахан үтүө холобур быһыытынан, биһиги өйбүтүгэр-сүрэхпитигэр куруук баар.

Наталья Нетребенко, «Сардаҥа»